This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at|http : //books . qooqle . com/
^;.
.i<^"
' Hic Ji Iterct) nfhxi
^'•j-**i- ^'"f.
^
5t::
i^tic^Jiin
"^^J^/lf^-H
Kma
'l.
PUBLII TERENTII
A F R I
COMOEDIAE SEX
NOVISSIME RECOGNITAE
CUM SELECTA VARIETATE LECTIONCMET PERPETLA
AXNOTATIONE
ACCEDITTNDEX lATINITATIS CCM INTERPRETATIONE
STUDIIS SOCIETATIS BIPONTINAE
EDITIO ACCURATA
B I P O N TI Ex Typographia Societatis
CIDI3CCLXXIX
T3
•••• •
Ta ,
P. TERENTII COMOEDIAE
III
PHIL. MELANCHTHONIS PRAEFATIO IN PUBL TERENTIUM.
Paedagogis Philippus Mclanchthon S. P. D.
c
' Um Typographus hk Ttrtntii Comotdias ruidttt pararet^ rogavit^ lU ft in optimo auclort tdtndo ruog-^ nofcendoqut adiuvartm^ Ego vtro tamttji non fatisin^ fbnSus tffim vtttribus txtmplisy quibus in tali rt cpus trat: tamtn homini amico^ in fanSiffimo ntgotiomltd dttffi. Nam mihi quidem praectart mtrtri dt Rtpub, vi^ dcntuTy qui hoc gtnus aucloribus tdtndis ^ publicis flu-* diis confulunt. Pratftrti/n auttm hoc tempo^t^ cim irt ptmicitm littrarum ptnt confpirafft chalcognphi vidtn* tur: non mtdiocris gratia dtbetur iis^ qui mnnuUo rti familiaris ptriculo in vtttribtts transfcribtndis fumptus faciunt. Pajfim tnim novis tt infulfis libtiis magno numtro quotidie prodtuntibus ^ luddenta vettnm fcripta opprimuntur. Porro vix alius Liber tjl^ quen ptrindc omnium manibus ttri rtferat^ atque has Comotdias. Nam pratttrquam quod honejliffima civiliun monun txtmpla hic proponuntur , ad parandam diitndi fa^^ cuUattm mirijict conducunt. Vincit tnim pwprittatt ftrmonis facilt omnts Ttrtntius , quat virtus in orU" tio/0citra controvtrjiam prima tfi. Dtinde ta in tx^» pontndo ac narrando copia , ta difpojitio argnmtnto^ rumf ta in fententiis ac falibus venujlas tji prorfus^ ut ptrfeclius nt quidtm ipfas Athenas , quas in hoc gtntre ngnajft fcrunt ^ quidquam facert potuifft credam.
a X
Quart hunc auSorem tdtntibus non invitl optram de» dimus. Quid pratjiittrimus ^ indicabunt txtmpla^ Ji <umaUis conftrantur. FaUa tjl copia nobis Ttrtntiani Codcis , qui videbatur vttufiior , ftd trant iuxta pro» vtrt/jim , Av^^tLKif ^tia-oLvpof, Itaqut nos non magnope^ 7t aiiuvit. Utinam auttm libtat iisj quos audio diu iam Tioliri tmtndationtm , tandtm aliquando nitidio^ rtm Vtrtntium in profctnium productrt. Ncqut tnim alio Hntficio maiortm gratiam apud Jludiofos omncis inirt quifquam poffit. Mt vtro non pothittbit huius optra^ fi qui mt auctort magis amabunt Ttrtntium. Chryfofomum ftrunt tantoptrt dtU3atum tfft Ari^ fhphaais leSiont^ ut ftmptr in manibus habtrtt ^ dornitns ttiam pro pulvino uttrttur. Ntc dubium eft^ quin altndat locuplctandatqut facundiat caufa tam ftdub Itgtrit. Quanto pluris Ttrtntius fitri mtrt'- tur » , cuius fabulat cum obfcoenitatt vacant , tum funt aliquanto quam Arifiophanicae^ nifi valdt fal'- lor^ pfiropirf9repui, Proinde patdagogos omnes adhor^ tor^ ut hunc auSorcm fumma fidt Jhidiis iuvtntutis commtndtrt. Nam tt ad ii/dicium formandum de communibus moribus ^ mihi quidtm plus conftrre , quam pUrqut Philofophorum commtntarii^ videtur. Et non alus au3or loqui tltgantius doctbitj aut uti^ liort gtntrt orationis putriltm linguam imbu^t. Btatas Rtfpublicas y fi hoc gtntrt littrarum dtdolata iuvdn- ius , ad naiorts rts gcrtndas acctfftrit ! Nunc cum nuUat Uttrat , nulla fcitntia ntqut rtligionis , ntque virtutis fa in his^ qui ttntnt Rtfpublicas^ vidtmus eorum infcitia^ omnia facra tt profana^ divina atque humana mijctru *
1 Qnm Grotius qnidem ttco refponJlt: alia in illo lc-
tanti fagebat , /// fecum fem- gcre pucros , alia viros. cf
perferret, Ac proptcrea in- Morhof Polyh. T, /, L, IV^
crepatus a yiro quodam poli- c, XI, $. O^
LEGTORIBUS EDITORES BIPONTINI S. A
ERENTIUM, poetam inter dramaticos opti- mum , omniumque Comicorum n^iKorAToy , in gra- tam iuventutis , cui is maxime prgdeffe omni tem- pore vifus eft, noftra ratione curaium tdimus. Poft eum adultioribus legatur vetuftior Plautus^ et illis, quibus omnis latinitas curae effe debet, et his, quibus ingenium alere volupe eft. Plautus q^idem, homo ludis iocifque natus et inexhaufti ingenri » qui artem ludicram Uvio Andronico pri- mum a Satyrarum modis ad fabulas argumento fe- rendas transiatam (cf. Liv. hift. VII, i et Val. Max. 11, 4, 4) prae ceteris aetatis fuae fcriptori- bus fcenicis extulit , aufior alter Comotdiat Roma^ mae habctur, et vi comica omnibus fuperior: (ti, is cum pauciores haberet intelligentes fpedatores, plurimos ruditatem olentes et Satyrarum licentiae olim affuetos, non tam fcenam repurgavit, quam vitiis virtutcs ^ifcuit. Novam vero prorfum iniit fludii Mufici rationem Ttrtntius Afir^ Comoediae- Graecorum novae, eiufque audonim, Mtnandiiy Diphili^ ApoUodori^ Philtmonisy fe£^ator, fummo- riun Romae virorum, magni Scipionis et fapientis.
«3
VI
Latlii familiaris , ingeniorum animonimque huma- norum notatione ad artem fadus, ipfeque humanif- fimuSy Comoediam Romae a lafcivia ex Satyris reliqua , et immodefta illa vi comica devocavit ad mores et humanitatem: atque (ic morati dramatum generis princeps evafit. Fabulae eius e Graecia in Latium translatae funt ipfiflima vitae communis f qubtidianae imago , nativis coloribus velut fan- guine difrufis ad fummam venuftatem et gratiam orh#ae. Perfonarum mores f. charafteres ad de- cori rationem fimul ita tempetavit, ut vel mcrc^' triccs honcjiiorcs Jint , quod Bal[acus ait , quam Plautinac matronac, feminarum decus ubique fer- vetur: parafiti non fint ridiculi et plagipatidae, fed vel Gnaih^Naici, h. e. aflentatores (et derifo rts^ eorum , qui fe primos omnium rerum putant (ct Eun. II, 1. p. 114 ibique notata), vel qiii a poeta notentur /z/gr/, ur ait Cicero, et confidcntcs, ut Phormio, cuius fimiles et hodie cavere debe- mus: fervi, abi frugi, alii deledabiles dolorumar- tifices. Atque ipfe Terentius tanrus eft fermonis hominum pro cuiusque conditione et afFedu fimu- landi artifex, ut nihil fupra; qua re audfentium vel legentium animi , haec efie fcenica et fifta , fa- cilius obUvifcuntur, et in omnes fermodnantium affedus trahuntur. Habet et hoc proprium, ut priores fcenae narrationem f. expofitioaem argu- menti contineant , e quo feritur fabub , ac fem- per allquis ex adoribus adfit praemonftrator , ut Synis, primaria Heautontimorumeni perfona, cu« ius dida vel quafi falfa , ex eventis iuamde intel- liguntur fuifTe vera. Didionis vero tanta in eo eft caftitas et elegantia , ut ob hanc putarcntur a Lac^ liojcribi eius fabulae, tefte Ciccronc^ cui ipfe fuit in deliciis : atque Varroni exemplum diceretur mt^^
VII
diocritads^ quo is vocabulo iniigntvit vlrtutem di- cendi pulcherrimam , mediam fciticet inter uberta- tem et gracilitatem ( cf. GelL VII, 14)9 qualis illa Nefloris facundia inter magnificam loquentiam Ulyilis et fubtilem fermoneni Menelai , media fue* rit apud Homerum. Oratio igitur Terentiana ipfa eft fapientiae perfeftae oratio.
Mlrum fane eft, quod muttis, quibus voluptas omnis ab animo ad corpus migravit , tumuttus pro fapientia, licentia pro ingenio, ridiculum pro vi comica eft , Terentius citra fines Comoediae fut>- ftitiffe videtur; Terentius inquam, qui fabulas ar- te fumma ad naturam et himianitatem direxit , qui in loco orationem et affeSum ad epicum vel ad tragicum genus attoltit, fed ita tudk-, (comparan- te Batuufio ) Ut feftis matrona movtri iuffa diebus Intcrcrit Satyris pudibunda protcrvis ( Hor. art. poet. V. 231 fq.). Hunc igitur poetam, et iucundiorem ^ morum praeceptorem , quam qui vet magnifice vel fubtititer praecepta toquuntur , iuventuti denuo tradimus, quo reftius fruantur. Textum quidem fermonis Terentiani ita curate expreffimus, tit ne- que in G. Facmij qui in emendando ilto patmam pofcit, neque in Z>. Hcinjiij quem in edendis poetis feticem praedicant, recenlione, hodie fere vutgatae vim obtinente , fubfifteremus ; fed tex- tum denuo, ubi deficere videbatur, ad G>dicis Bembini , omnium principis, Vaticani, ceterorum, quos maxime Bentteius atiique taudatiores adief- nmt,veftigia, et grifcarum editionum >, ab edi-
I Ex prifcis edd. nulla qoidem nobis ipfis primiun ad manus fliit, praeter vetu- iborem quahdam foL min.
com fige. in Kgno defcrip**' tisy vmlxis di{Hn£Hs cec- tius in fenariis » adiundis fll- peme, ad latera, &^infi«i
«4.
vm
. toribus praeflantioribus confulnmim lefiionem con^ ferremuSy et noftrum qualemcunque fenfum fecu* ti nonnulla ip(i primum reftituta ederemus, atio* rum aufa in G>dd. meliores refutaremus, Aepius- que Terentium a vexatoribuSi cjuantum ih nobis fity defenderemus, cetera a nobis conieda, quae recipere fuperbum videri potuit , fubiiceremus. Fadum id a nobis eft diligentius in Eun. et Heaut. quam in Andria^ quae iam pulchrius fe habere vifa eft. Ceterum uti editorum recentium nemo maiorem de reilituendo a fe Terentio famam re- perit vd laudem, quam Rich. BentUiuSy Anglus» aliorum, maxime Harii reprehenfor, immo Facmo fe, et Codid Bi*mbino fuos praeponens» ipfe mo- do corredor , modo corniptor textus Terentiani , et metri arbirer intolerabilis : ita eius maxime in- venta vel aufa excuiHmus , quae probabilia vifa
^ funt , fecuti fumus , alia quae confidentius , quam verius >palam protulrt , brevibus confutavimus , plura aptiori interdfione I. explicatione defendi- mus, l^viora multa omifimus.. Quamvis enim Te- renrii Ied«o minus quam aliorum au£lonim vete- nim cornipta vulgo feratur, natat tamen et illa m variae ledionis oceano, quomodo iam Ciceronis aetate exemplaria affe^m ledionem perhibebant :
cotnm. Donati in f fabbi & Calph. in Heaut. Cum exem- plar noftrum a capite & cal- ce mutilum fit; (auippe a principio fcptem tolia dc- funt , a fine quinque , ex quo- rum reliquiis faltem conftat CVII foliis abfokmun , fig- JMnfuram ad CC progreffam &iffe) haefimus in anoo fic
loco editionis. Congruere vi- debatur cum Argent. prima» eoque (^c a nobis pailim vo- cataeft. Excufa vero vide- tur ad exemplar antiquius Mediolanenfe vel Tarvifi- num.. Serius etiam Veneu ni Franc. Dianae ad nofiroa ufusagceffit.
IX
eademque utut inde ab Erafmo , G. Fabricio ,
GoVeano, Mureto, Faerno, Lindenbrogio , Hein-
fio, Boedero^ Dacieria, Lengio , Hario, Wefter-
hovio et Bentleio curata nondum tamen ab omni
interpolatorum fiico in finceriffimum nitorem re-
purgata exftat, cuius rei exempla ad Eun. Ill, 5,
43. V, 1, 31. V, 4, 6. V, 10, 39. Heaut. proL
6 et I, 1 , 60. III» a, II, III9 4> ^^ ^^* ^^ ^Ii^
laceam, prodidimus.. Sed qui haec iet alia iudicare
velint 9 conferant ipfi textum noftrum adeantque
notas , maxime ad Heaut. Notis hifce criticis, in
gratiam tironum , interpofuimus altas , quae ad ra-
tionem fcenicam et aftionis pertineaht , partim ex
Donato , vetere interprete, aut aliunde excerptas,
partim ubi iUe , vel potius jnepti eius interpolato-
res rem non tetigifle, vel praeteriiffe vifi funt,
noftras novas; quod quidem in Heautontimoru-
meno' hoc diligentius fecimus, quo magis pertur*
bata fuit ratio nuius fabulae duplicis , minasque in-
telleflum artificium in ea fummum; unde Aftum
III longius quam in vulg. proferre , fcenasque
melius defcribere oportuit. Sed haec reftius iu-
dicentur legenda ipfa fabula , a qua et initium le-
gendi faciant adolefcentes. Eft fane illa exemplum
humanitatis , anis et orationis Terentianae , mo-
rumque habet praecepta egregia. Denique nec
orationem et latinitatis rationem, ubi ab ea de-
fleftere vidimus interpretes , aut critica I. fcenica
ratio id pofcebat, illuftrare negleximus; plurima
tamen in indicem latinitatis, alteri volumini fub-
iungendum, refervavimus. Quamvis autem opera
noftra videri poflit levior, quam auftoris ratio
poftulat; neque orii et rerum noftrarum inopia,
vel ingenium noftrum, quod ipfi fentimus, quam
fit exiguuto, maiora ferat; plura tamen afleri-
mus, quam quae promifimus, et ex inftltuti no«* ftri ratione aequus c][uisque poftulet. Itaque no- ftram opellam aequi bonique ^ciant ledores. Quem fubiungimus indicem editionum , ad lec* tionis Terentianae rationes defcriptum, in eo con* cinnando , iam facilius emendando , augendo , for- ian inepte operam confum(imus, poftquam Fabri- cius edixit: univcrfas Tcrcmii editioncs pcrfcquij vcl inepti jiu Nos vero neque ineratam diligentiaok iis fore ^ arbitrati fumus , qui mde aetatis cuius- que in quavb gente genium cognofcere cupiunt; neque ineptiorem adhibuimus , quam illi , qui lec- tionis audorum , etiam manifefto mendofae , ge- nealogiasy aut nefdo quos alios indices confcri- bunt.
XI
INDEX EDITIONUM TERENTII
JLonge auftior Wefterhoviano & nova ratione defcriptus.
XjlETAS I nutrix^ an. 1469— ijoo; j4rchetyporum (, edi' tionum principum^ quae hodie ranifimae et pro Codicibus habentur. Terentium pleraeque ex Gxld. absque verfiium di- ftinflione exhlbent; dein & ad metri rationes, ouas primus Ang. Politlanus curare a^reflus eft (tefte Beneuifto Philo- logo Flor. in praef. ad Petr. &initum recufa edit. Argent, 15 16) atque ab an. 1487 in edd. adnotatas rcperimus. (Incerti
amii) Tercntius poeta ^ cnm G>mmentario Donati Gramma* ticL 4.
cum vett. variorum Commentt. Venet. fol,
» per lo. Hugonis de Gengenbach, fme dift.
verf. fol.
Aelii Donati nocae adTerent. fme textu. foL^ed. ele-
gantiflima. (i^6^)Editio princeps, in bibl. Com. Sunderlandiae. We-
fterhovius impreftam anni notam dicit ; Harius manu
adiedam putat.
1470 Ed. Mediolan, I cum Donato iii Ter. per Ant. Zaro" tum, impendio lo. Legnani. Mediol. fol. anemine edi- torum adhuc coUata.
1471 Veneta I per lo. de Colonia. ( ab Hario confulta) 2472 Romae Donati Comm. fme textu : Conradus Sweyn"
heim Arnoldus Pannar^que Magiftri, imprejferunt &c. lit. uncial. (inter cimelia Bibl. Archipal.)
1474 f. dift. verUium, (Harius contulit.)
■ ■ Tarvifina I c. Donato & Calphurnio, fol.
1475 Vicentina c. Don, & Calph. per Herm, LevilapidemV Colonienfem (alias H. Lichtenftein.)
1476 'MedioLH {ol
m Feneta II c. Don. & Calph. per lac, Rabnmi. fd;
(quamvis mendis fcateat , infigma tamen veteris fcrip-i turae veftigia habecj quae ftwetos in corrige&do le^ cutus.)
XII
1477 'TaTviJina IIc. Don. Calph. per Herm. Levilap. G)l. foL
Tarvifina III alia c. iisdem Comm. fol.
Mtdiolan. III per Domin. de Vefpolate & lac. de
Marliano. fol. *I479 ^^^^^ ^^ ^- Donato, recogn. a Franc. Diana (I) pcr
Nic. Girardengum. fol. Hanc fibi Crollius ex BU)L Fri-
burgenfi comparavit.
1480 Veneta IV ex caftig. Angeli Sahini (I) fol. . Parmenfis c. caftigg, Pomponii Laeti.
1481 Tarvifina IV c. Don. interpr. per M. Paulum Ferari & recogn. per M. Aloylium Strararolum. foL (a Wefterh. collata.;
^ NejpoUtJna f. wQfi. ex caftig. j4ng. Sabini (II) foL
1482 Veneta V c. Don. ex rec. Fr. Dutna (11) fol.
1483 Veneta VI c. Don. per Andr. de Afula & BarthoL de Alexandria focios. fol.
-MediolanAW . iol
Veneta VII c. Don. per Simonem diftum Bevilaqua» fol. ( Bibl. Sam. Engvjlii. )
Terentii Phacdiia Comoedia in ling. Germ, verfa c. Comm, etiam Gr^rm. miris ac facetis figuris exornata* In fine Icgitur: Dife ComMa hit Hanns Nythart ui Ulfn lajfen trucken den Cunrad Dinckmut nach Chrifts Gepurt MCCCCLXXXVl la^. fol X487 Veneta VIII diftinCtis verfibiis , c. Don. & Calph. ex rcc. Fr. Diana (III) per Andr. de Paltafchichis Ca- tarehfera. foL
1488 VenetalX c. Don. per Valerium Superchium^ (cuius exftat praef. ) fol.
1489 Vencta X c. Don. per Bem. de Choris & Simonem de Luero. foL (Bibl. Eneel.)
1490 Venetd XI diftiiidVis verfibus per M. Theodor. de Ra- gazonibus de Afula fol. ( Wefterh. collata. )
1491 Veneta XII C Don. & Clalph foL
1492 Veneta XIII per Peregr. de Pafqualib. de Bononia. fol. ■ <■ -Parifienfis I c. Comm. Guid. luvenalis (| ) opera Georg.
WolfF. fol
1493 Lugdun. l f. verff. c. figg. & Guid. luv. interpr. (II) foL ^^—.VenetaXlV c. Don. foL (BibL Pal )
1494 Veneta XV f. verff. c. Comm. Don. Calph. & Guid. luv. per Simonem Papienfem , didhim Sevilaqua yioi'* penfis Lazari de Ifoardis de Savilla. foU
XIII
i- VcMta XVI c. Comm. Ital. 4:
*I496 Argcntoratcnfis I c. Diredorio artls comicae ^ vocab. fent. & gloffa interlineari (Guid. Afcenfii^ & Comm« Don. Calph. GuicL luven. & lo. Badii Afcenfii , & figuris per lo. ReinhaTd^ cogn. Gruninger. fol. Huic fimilis , vel etiam vetuftior ed. r. figg. quanl in praef. defcripfimus , nobis ad manus eft. ct. Btbl. UfFenb. T. IL Incun. artis typogr. p. 61 n. CLXIX. Hambergerus titulum iic protert :
Terentius cum dire6lorio vocabulorum» fententia- rum,artis comicae, gloffa interlineari, commentariis^ Donato, Guidorut^ Afcenfio. in fin. ImpreiTum in im- periali ac libera urbe Argentina, per magiftrum loant Griininger, accuratiflime nitidiflimeque elaboratum, & denuo revifum atque colle^him ex diverfis commenta- riis, anno 1496. KaL Nov. fol.
1497 Veneta XVII c. Comm. Don. Guid. luv. & Calph. per Sim. di^him Bevil. fol.
1499 Argentor, II c. figg. ap. lo. Gruning. fol. haec eft verfio Germ. cf. Uflenbach. Bibl. T. II. Inc. art. typogr. n. 199 p. 68 fq.
Veneta XVUl c. quatuor Comm. Donad, Guid. Calph. Afcenfii. foL
Aetas I exhibec 40 edition^, e quibus Venetae, additis duabus incertis, funt 20, MedioL 4, Tarvif 4.
AETAS II pueritiae 1500 — '53^ f- e^porum^ Commen- tatoribus fecundior , a Criticis deferta. lUorum numerum auxere poft Calph. Guid.Iuvenalem, lod. Badius Afc. Petrus Mar- liis, Petr. Malleolus, Ph. Melanchthon, criticae aetatis lucifer. £6typa vero edd. nobis funt Afcenfianac, luntinae^ AldinaCj R, Stephani , & Gryphianae,
1 500 Parifina I c. n. lod. Badii Afcenfix, foL — — c. comment. Donati & Calph. Venet. foL
1503 Parif Afcenfii IL 4.
-Argentoratenjjs III c. P. Marfi & P. MaUeoli adnott.'
& marginariis exomatt. arte & induftria honefti loh.
Prlis Argentin. 4. KaL Febr. in Bibl. Uftenbach. Inc.
typogr. n. 224. . Argentor, FV c. Don. & Calph. Gruningeri III c, iconi-
bus ridicule in ligno defcriptis.
1504 Parif Afcenfii fll. 4. Venpta c» quinque Copdin. foL
XVI
-ibid. Eunuchus & Adclph. 4.
1539 ibid. Phorm. &. Hecyra. 4. ■ 'Parif G)liTiaei. Heaut. Adelph. Hecyr.
1540 /2. Stephanj. Parif. 24.
i 'Lugdun, Gryph. poft Ph. Melancht. & Def. Erajm.
per I. Rivium recoen. 8. JJ41 AldinaUl Venet. 8.
R. Steph, Parif. c. Don. & Calpb. 4.
.. — ibid. ap. eund. 8.
. ^ibid. ap. eund. 1 2.
■Ter. ab Ant. Govcano integruati fuae rcftitutus Lugd. Gryph. 4.
1542 iJigdun, Gryph, S. . Parif. fok
1543 FenM fununa denuo vigilantia recognitae & iudicio Henr. Loritii Glareani iiliulratae , ap. Mich. Seffam. 8.
1 544 Lugdun, Seb. Gryph.
1545 R. Stephani Parif. f Comm. 8. i Parif ap. Vafcofan. 4.
1546 R. Stephani Parif. Andria, omni interpr. genere in adolefcentulorum gratiam . facilior effe^a: ut ex hac Comoedia omnes deinde alias ab eodcm Comico con- fcriptas nullo negotio affequantur iuvenes bonarum li- terarum ftuidiofi. 8.
^ Mifnienfis c. annot. Bergii. 8.
Lugdun. ap. Beringos fratres. 12.
.- Jntv. Donati, Afperi, Cornuti,Calph. Comm. illuftr. 8L
Veneta, fol. inter edd. primarias refertur. i -^Feneta. ex off. Erafm. ap. Vinc. Valgrifium. 8.
1547 R. Steph. Parif c. argg. ex Donato. 4. Lugdun. Gryph. 12.
1548 Bafil, ap. Brylingerum c. Comm. Don. Calph. Erafm. Melancht. Fr. Fabr, Marcodurani & Theod. Pulman. 8.
Argentor. c. caftigg. lo. Rivii & G. Fabricii, 8. Georg,
Fabr. ufus eft (!od. pervetufto & coliationibus cum
Cod. Vatic.
n Terentio Latino commenUto in lingua Tofcana da
Giov. Fabrini, Venet. 4.
1 550 Tigarina c. n. lod. IVllHchii & M. A. Mureti^ editor^ Grcg. Wagnero Refelliano. 8.
1551 Parif, c. n. varr. fol. fi 5 i, . /g. Stcphani. Parif. 8.
XVII
— Lugdun. Gryph. 12.
1552 ^^'''f c- variis lech. & reftituta verfunm ratione & fcholiis Donati, Calphumii, CQmmentartis 6c annota- tionibus Melancht. Erafm. Gov. I, C. Scalig. L. Wick. Faufti, P. B.-mbi, Barlandi, Latomi, Marfi, Rivii, Steph. Doleti, Glareani, lo. Theod. BeUovaci & lod. Willichii. fol. c. figg.
■ Lovan, ab Ant. Goveano inte^ritati fuae reftitutae. 4.
1553 Veneta c. Comm. Don. Guid. lav. Marfi, Doleti, Calph. ap. Barth. Caefanum. foL
. Veneta alla. fol.
1554 Lugdun, Seb. Gryph. Latine & Gall. c. figg. 8.
1555 ibid. 12.
'Colon. c. Comm. lod. IViUichu in omnes Ter. (abb. 8.
Aldina ( Mureti 1 ) cura M. A. Mureti ; ap. P. Ma-
nutium. Venet. 8.
1556 Lugdun, cura P. Anteji^^nani , Rapiftagenfis. 8. habet haec ed. I argg. brevcique notas c. profodia carmi- numque radone.
1557 Comoediae omnes. VenetfoL Argent, 8.
1558 Parif,4. A
. 'Venet. foL exprefta ad edit. PariC 1552. foL
■ Ant. Goveani II. 4.
AUina H c. M. A. Mureti (IV Codd. MSS. ufi ) argg.
& notis ap. P. Manutium. Venet. 8. Editio praeftan> ;
fed dum Muretus metro confulere ftuduit , plos iufto
fibi videtur indulfifte do^lis.
Parif. c. argg. & notis Mureti. 12. . •Lugdun. 12.
1559 P^rif 4.
Aldina ni Mureti. Venct. 8.
1560 Antverp. cura Th. Puimanni, 24.
Colon, c. nott. Don. Afpcri , Cornuti &c. 8. p P. Antefignani ( qui fummam laboris patientiam attulit
Ter.)triplex. Lugd. 8. (c£ Bayle did. voc. Antef&L
Boecleri BibUogr. crit. p. 1x9. Bauer T. IV , p. 186.)
primum VoL Si repetitio ed. 1556.
Aherum c. n. Willichii Sc aliorum.
Tertium c. n. marg. verf. 6i paraphr. gallica^ raria*
que le^Hone. , Lipf 8. Catal. WbL Francrf.
b
XVIII
Lugdun, c. G>fnm. varr. 4, 1561 Parif, cura Gaveam. 4. — : Aldina IV. Ter. a M. Ant. Mureto emendatus. Venct,
ap. Aldura 8. Beyfchlagii Sylloge p. 668. BaJiL 8.
f^enet, fol. repet. ex illa 1553. c. Don. & aliorum nor
tis. Ven. ap. 1. M. Bonellum. 1561 Lugd. Bat. 8. Gital. bibL Francof.
1564 Duffeldorp. 4,
1565 Antverp. c. Muretl argg. & notis. 12. •Venet, Gryph. c. n. Goveani, 8.
1.- Aldina V Mureti ap. AJd. Nep. Venet. 8.
^ditiones huius aetatis 87 , quas novimus. .
AETAS IV iuventutis f. virilis primae 1565 — »615» f, Criticae aduhioris, cuius princcps ell Gabr. Fatrnus, (4^ teftante Latino Latiari in ep. 155^ data Tom. II Epp. 41. intermiffo Livio ad Terentium ablolvendum iterumque nova diligentia caftis^ndum rediit, tumque iam ad Phormionem pervenerat) adiutus maxime Codd. aliquot ope, in quibus praeftat ille vetuAiifimus Petri Bembi^ a Politiano tra6tatus^ dein Fulvio Urfino pretiofior auro habitus , & ab eo biblio- thecae Vatic. legatus. Editionem vero Faernianam poft mor- tem audoris ( 1561 ) abfolvit P. Vidorius. Neque tamen eo invaluit Faemiana cmendatio , ut priorem ledionem , maxirhe ab Erafmo, Goveano, Mureto , ceterifque diredam^ profliga- ret. Imer eos autem , qui poft Faemum hac aetate profiie- runt Terentio, eminent Matth. Bergius, 6c maxime Frid. Ijndenbroeius , cuius ftudia in Terentio pofita hodie prae ce- teris iure laudantur ab omnibus. Bene quoque de noftro me- riti funt I, Scaligery Riccius^ Colerus ^ aliiquc.
*I565 P. Ter. Com. e vetuftiilimis libris & verfuum ratione a G. Faerno emendatae: acceiTere in eas comoedias emendd. libri VI. de vcrfibus comicis liber I. fragmen- tum Eugraphii interpr. in easdem febb. cura P. ViHo'* rii, Florem. ap. luntas (I) 8. Editio nitida 6c accura- dftima.
1 566 c. n. Ambr. Berndtii (qui affinis Lutheri & Prof. Orat. Wittenb. t 1542) edicUt Steph. Riccius,
•'■^—^Ltucopetrae, 8.
1567 Bajil. c. Comm. Don. 8.
Colon, ed. Wagneri Refelliaiu c.n.Muretiy Barlandi &c.8.
XIX
■ ^Antvtrp. ap. Plantin. 8. . VencL cum Comm. varr. foL
Veneu lo. Fabrini c. G>mni. Etrufce fcripto. 4.
Venet, c. n. Goveani ap. lo. Grypli. 1568 Mulhufina Steph. Riccii I, e praekdi. do6lor. Viteberg.8.
1 570 Gorlicenfis , Riccii II. 8. Aldina VI Mureti. 8.
1571 Brixienfis ap. lac. Britann. 8.
1 572 Facrni , luntina II. Florent. 8. Repet. primae 1 565.
1573 Lugdun. 8.
*1574 Lipfienfis, typis Voegelin. c. caftigg. & comm. Matth. JBergii, adiundis loach. Omerarii, lo. Rivii, Geo. & Fr. Fabricii caftigg. & annott. 8, 2 VoU. Sequitur ubi- que leflionem Fabr» fed eam contuiit c. Faerniana 6c Muretiana.
*■ ■ GorlicenfiSy Riccii III.
Antverp. Plantini c. n. margin. 12.
Parif, P. Antefignani. 12. Francof. ex. em. & c. n. Mureti. 8.
1575 Francof ex rec. Erafmi & Melancht. 8. AUina VU Muretu
1576 Antverp. ap. Plant. 12»
1 577 Complutenfis c. verf. Hifpan. Sim. Petr. AvriL 8.
1579 Francof c. n. Goveani, 8.
1 580 c. I. Fabrini Comm. lingua betrufca fcriptis. Ven. 4; •Antverp, 8.
i Lugdun. ap. Gryph. foJ.
Lugd, Bat. Plantin. ex emend. Murtti c. n. Fr. For*
hricii, 8.
Veneta c. Conun. Don. & varr. foL in BibL Gy mn.
Ifenac.
1581 c. conied. & notis I. Scaligeri, 8. in BibL PaL Man« hem. Fruftra igitur dubitatur , an exftet.
1 582 Complutenfis c. verf. hifp. S. P. AvriL 8.
1583 Parif ed. P. Antefignani. 12.
1 584 Francof c. n. brevibus 6c indice phraiium Chriftopfa; CoUri. 12.
1585 eadem repetita. ,
1 580 Veneta ap. Gryph. c. Comm. Don. & varr. foL Parif lar. & gaJL 12. fme nomine interpretis.
1 587 Heidelb, ap. Cx>mmelin. ex emend. Faerni c. praef. Vi- dorii u H. CommeL (Faemiana III) Ed. praeftans.
3cX
■ lumina IIl Florcnt. cx cmend. tFaemi & fed. Viftorm Facmiana IV.
'^'1588 JJpf. cd. Erafmka c. fchol. Ph. Mtlancki. & Edk» mendoriilima.
1590 AUha VIIl Afure/i. Venet. 8.
1591 Antvirp. Plantin. a Mureto emendata. 8v
1592 Lugdun. c. n. ap. lac. Stoer. 12.
Francof, c. argg. & not. Mureti 8. accuratior.
■ ■ ' francof, Hedut. c. pratled. lee. Sam. Sebaidi. 8.
i- £i;>/I c. nott. Indd. & meoulla f. phrafeoL Mart.
Hayneccii, 8» "Francof, cura Melanckthonis. 8.
1593 £i^i. i?ii/. Mureti c. Ind. vocum antiq. 8. . ■ <rf . . Qtnevenfis c. n. Co/ffi. 12.
■ Adelphi c. pr. S. Sebaldi. 8. Hanoviae. Argentor. 12.
1 594 Fencta c. 0)mm. I. Fahrini^ 4.^ Francof c, n. Cvleri, 12.
'1595 Antverp. 12.
1597 Franeq.9.
^ ■ Bergomenfis c. ind. cura Aug. Gamharelli. 8.
1598 Terentium Chriftianum pro fuo ingcnio dedere Ant* verpienfcs. 8.
1 599 Barcinonenfis c. verf. Hifp. Avrili. 8. ■ ■ Jjigdun. c. n. Mureti. 8.
1602 Francof ex recogn. Erafmi Rot. c^ fcholiis Phil. MfA. 8. Gital. bibl. Francof.
•— — Frid. UndentrogU Ter. Com. c. Ael. Donati & Eugra- phii vett. Schol. integris Comm. ad MSS. Codd. recen- litis , additis propriis & Gabr. Faerni , de Ter. prae- dare meriti , ObfT. Parif« 4. Editio praeftantior.
160) Feneta Mureti. 8.
1604 Lat. & Gall. 12.
1605 Parif c. fchol. & emcndd. Mureti. 4. • -Ter. Antverp. 8.
■ Gemv. cum brevibus ex Mureti G. & F. Fabriciorucn notis. 12. Catal. bibl. Francof.
i6o6 Lipf. cura M, Hayneccii. 8.
ibid. cura Bomii. 8. 1607 Heidelb. ap. Commel. 8.
1609 Upf ilud. Phil. Melancht. & Erafm. Rot. 8.
1610 Francof c, n. Mureti. 8. \
XXI
Xi/y/I c. Comm. lo. If^eifiii 9.
1613 Antverp. ex ofF. Plant. li.
16 14 Zi/?/ S:eph. Riccii. 3 Voll. 8. »■■ ■ ibid. M. Hayneccii. 8. Parif. P. Antefignani. I2.
.— . Witteherg.c>^mtnd> PhiU Mehncht. & DeC Erafinji
ap. Seuberlich. 8. 1616 IJpf Hayneccii. 8.
Genev. f. Colon. Allobr. 16.
Bafil. c, Donato, typis Conr. .Waldkicchi«Imp.Lud«
Regis. Aetas haec tulit 80 edd. quas ooyimus.
AETAS V aetatis virilis progredientis , tandem cadentif.
161 5 — 1700. Audorem eius facimus Dan. Heinfium, qui pro ingenio fuoj neque tamen ubique fapienter^ ledionem Tfcren^ tii direxit, ita ut Faemianae ab omnibus fere praeferretur. Redit quoque Lindenbrogiana au^or , huius aetatis omamen>- tUBQ praecipuum. Praeter eos Pareus & Boeckrus bene me- reri ftuduere de Ter. editaeque a Boedero Franc. Guyeti Galli notae, quibusmagis ratio invadendi in.textum Ter. q^am eum ]. flabtliendi 1. firmandi continetur. Indulget {ibi quoque mu)« tum alter Gallus Taq. Faber. Sed plus his profuit Terentio Fabri filia , Anna Dacieria, , qtiae quamyis non ubique faperet, plerifque tamen erucfitis fapientior, non modo rationeni fc&- nicam melius ordinayit, fed &l ipfi audori, a fe Gallice verfo, lucem attulit. Alii magis in cojligendis diverforum notis glo- riam quaefivere ; alii , quorum pnncipes Famabius , Cafaubo- nus^ AtinelliuSy tironibus confiuere notis fategerunt.
^615 Dan. Heinfii I prodiit Lugd. Bat. 1%. Praemifit DifT. de Plauto 6c Terentio.
16 18 Heinfii 11 Amflel. la. quam vulgo I faciunt; faepms. dein repetitam, S L1619 lo. PhflL Parei I, Neap. Nemetum (Neofladii ad Har- tam ap. Henr. Starkium j 4. quae praeter notas Rivii, G. Fabricii^ Faemi, Mureti, ipfius quoque Parei np- tas, habet indicem omnium vocabb. (Idem. difT. de Terentiaha Plauti imitatione^ quod argumentum iam ante tra6hiyerat Gaud^Merula m dUabgo Terentiano, adtexuit Plauto fuo. )
* Heinfii III Amflel. la.
1623 Frid. linJcnbrogU altera auQior & emendatior. Fran«
^ 3
xxn
cof. 4. Sed in ea ep. Lindenbrogii ad SuSndum Ca« llgnonum & Faerni notae funt omiilae*
1624 Lipf Hayneccii. 8.
> Aug. VindeL c. Germ. vcrf. a Dav. Hoefehelio & M«
Schenckto, 8. quam nominafle pudet.
1628 Argent. I. H. boecleri. 8. c. QireAomathia Terent. -
1629 Londin. ap. Wetterhoufe. Lat. & -/tfw^/. per Dan^ Webbe.
163 1 Heinfiana Elzevirii ^ quam Car. G>quelines in Romana
editione 1767 fecutus eft.
2633 Amflel. Heinfiana ap. lo. lanfibn. 12.
1634 Lipf, Hayneccii. 8.
J .5l ^^5^ ^S^' ^^^' Heinfiana, typis Elzev. 12.
' 1640 Eadem Amft, ap. lo. lanUon. 12.
1641 Eadem ibid. 12.
*■ '^pf St. Riccii. g.
1642 Parif ex rec. Heinfii , typis regiis. fol.
•1644 c. C^omm, Don.' & n. Variorum \ Lugd. Bat. ex off.
Hackiana« 8. cura Schrevelii^ cuius nomen edd. repe-
titis praefcriptum. 1646 Partf Lat. & Gall. interprete Sanft. Alblno in Andr.
' delph
Adelph. & Phorm. quater dein repetita. 12. 'Lipf, cura Rhenii. 5.
1647 Fiorentina c. n. lo. Nardi Florent. 4. 2648 Roterod^ Lat. & Belgice cura &> notis Henr. Zwaar^ dekronii, 8.
1650 Roterod, Latine & Belgice.
165 1 Lubec, c, locupletii&mo Ind, pliilol. & coUedaneis lac. Koherti, 8. praemidt Difll ad Heinlii de Plauto 9^ Ter. iudicium.
* c. rt. Th. Famahii (I) in 4 priores & Mer, Cafauboni
in 2 pofteriores. Lond. & Amft. 12, c rec. Heinfii. Amft. Elzevir. 16.
Schrevclii c. n. varr. (II) Lugd. Bat, 8. 1653 Genev, 12.
1656 Amftel, ex rec, Heinfii ap. L lanffon. 24.
1657 Schrevelii c, n. varr. (III) Lugd. Bat, 8.
Argentor, I. H. Boecleri c, annott & Chreftomath. Ter. f fel. Ind. locutionum. Additae Franc. Guyeti (Abb. S. Andrcani f 1655.^ in Ter. notae. 8, P. Terentii Afri fabulae. Colon. 8.
1658 Veneta c, Comm, Don. & aliorum, fol.
xxin
--Farnahii & Cafauh. U e tec. Heinf. AmfteL ap. lo*
lanflbn. 12. -Eadem Amftel. ap. Elzev. 12.
-•Lipf 8.
1660 rep. Amft. 1658. 11. i Parif. Lat. & Gal). Mich. de MaroUts c n. fubitm^
1. Pcyraredci. 1 Voll. 8.
1661 AtnfieL c. n. Hanjii. 12.
1662 5cArcWii c. n. varr. (IV) Lugd. Bat. 8. - Farnabii &c. (IV) Amft. 12.
1663 H. Zwaardekronii II Roter. 8.
1666 Lugdun. e. rec. Heinfii. r2.
1667 Kockerti II Francof. & Lubec. 8. rep. ed. 165 U
1668 Amfl. c. n. Farnabiu(V) 12.
S. 1*1669 Schrevelii c. n, varr. (V^ Luf^d. Bat. 8.
^ Farnahii &c. (VI) Amftel. ap. Waesberg. lu,
1670 c. n. Mintllii Roter. 12.
Parif Eun. Heaut. & Hec. Lat. & GalL interpretc Martignaco. 12. repetita 1678.
1671 c. n. Tan. Fahri, Salmurii ap. Pean. ii.
1672 MinelUana. Roterod. 12.
1673 ^- ^^^* ^^- ^ ^^^ G^* ' ^-^ Bremae. 12.
1674 Andria c. n. Limhergeri. RinteL 8.
«^j^ 1675 c. n. Nic. Camij in ufum Delph, PariC ap..Leonard. 4.: '— Lat. & Ital. c. iigg. Urbini. 4. 2679 Lu^d. Bat. c. do^.. virr. emendd. ap. Gaesbeck. 12*
1680 Minelliana. Roterod. 12.
168 1 Farnahii &c. VIL Amftel. 1 2. "1683 Lipf lat. 6c germanice. 8.
1685 Francof^ G>leri. c. ind. Cafauk \%. .5 L.1680 Gronoviana c. n. varr. Don. £ugr. Faern* Boecl. Far-
nab. M. Cafaub. & T. FabrL AmfteL 8.
Parif. c. verf. Gall. Martignaci. 8.
-Rotnomag. c. interpr. & noris, 8. — — Les Comedies de Terence en latin & fran^ois par
Sibour, i Strasb. 12..
1687 Lugd. Bat. c. annot. 12.
Sc/irevelii VI c. n. varr, Lugd^ Bat. 8..
1688 Parif cura Dacierii. 12.
c. verf. GalL & notis Annae Dacurtae (Q Parif. 3 VoU. 12.
b4
XXIV
Rotham. c. interpr. & not. 12. Cami in ufum Delphini editio rep. Londlm. 8. . * ■ Lugd, 24. e rec. Heinf. ap. AiU. &. Henr. Moriiu
1690 MineilLina Roterod. typ. viduae Am. Leers. 12.
1691 Eadem Hamburgi. 12. Eadem Holm. & Hamb. 8.
^ Dacicriae ed. Amftel. 3 VolL 12.
1696 Hafnicnfis, 12.
1697 AmJUL e rec. Heinfii. 24.
1699 Minelltana Hamhurgi, 8.
• Zi/?/ ex rec. HeinliL 12.
1700 C^mi in ufum Delph. rec. Londini, 8. * ■■ Holmiae c. n. Minellii. 8. ^—Hamb, c. n. Minelii. 8.
Aecatis huiDs editiones funt 83.
AETAS VI 1701 — 1774 Criticae apud Anglos luxurian- ds & fcepticae; apud Batavos impeditae; apud italos fump* tuofae; apud Germanos fere repuerafcentb , minutae , & ob fuam inopiam alienis oplbus altae. Tres fcilicet ex Anglis loha Lengy Franc. Harc^ & Rich. BcntUius Terentii leftionem poft Faemum emendandam fufcepere. Lengius quidem Chriftoph. Waffii (aui iam an. 1687 Oxoniae 4 librum eniditum de le- gibus & licentia veterum poetarum, infcriptum Scnarii titulo ididerat) colle6laneis podtus, XIII Codd. MSS. & edd. vctt. contulit, notas criticas & Difl*. criticas de ratione & licentia metri Terentiani addidit. Harius leftionem a Faerno emenda- tam edidit^ notifque Faemi, quibusdam Donati» addidit fuas criticas « quibus mutati a fe textus Faemiani & metri a fe coi^- ftituti rationes reddit, faepius in co reprehenfus a Critico glo' riofo, Rich, Bentleio. Hic vero audacia ceteros longe ante- grenbs, le6lionem Faemi, cum eiusdem emendationibus col- latis MSS. Codd. Bibl. Cantabrig. & reg. Londin. & ad ratio- nes metri (pro arbitrio iiftas) mille locis fe correxiffe gloria- tur, fed idem cene, praeter fcribendi rationem MSS. ufitatam, & a recepta alienam , fexcentis locis textum Terentii corrupit. Atque hi tres inter principes huius aetatis habentur. Quartum fe adiunxit Batavus Am. Henr. Wcflcrhovius^ Re£^or Gouda* nus, Perizonii difcipulus, qui quamvis Codd. MSS. & plures ex edd. vett. ac melioribus contuliffet , tamen fe criticum haud aeque exhibuit» quam fedulum in apparatu interpretum con^ gerendo. De Anglorum dt Italorum fumptibns teftamur edi*
XXV
tiones. Gennani hodie ad has literas acufflen & ingenmm nul- lum attulere: atque pudet, (udles iJlas edd. ad modum Mi- ncllii 1. cum notis Germanicis enumerare. Adducimus tamen ^ ut ex iis genius feculi apud nos appareat.
c j^ 1701 Cantabriz. curante lohn Leng c. varr. left. typis ma- ioribus Acad. fbl. min. f. 4 mai. AmfleL ez lec. SoecUri c. ind. abfolutii&mo Mart. Hugenii, 12.
1702 Minelliana. Rotcrod. 12.
c. n. ad modum MineUii cura Qir. lunckeri, Lipf. 12.
1703 Rothomag, 8.
1709 Londin. in ufum Delph. 8. L. . 1710 AmfleL c. ind. M. Hugenii & imitatione Plautina, cu-
rante M, Hugenio fil. 12. Editio elegans. 17 II AmfleL e rec. Heinfii 12.
Lipf, 12. e rec. Heinf. . Rothomag, expurgatus & illuftratus notis lof luvencii 1 2.
•ffamburg, c. mterpr. Germ. HartnacciL 8.
17 14 AmfleL 24.
171 5 Londin. cura Mich. Maittaire c. ind. Hugenii. 12.
1716 Parif. c. lof. luvencii inrerpr. ac notis. 8.
17 17 Aug. Vind. c. n. Germ. Eman. Sinceri, 8.
— —Roterod, c. verf. & notis Dacieriae, additis iconibuf ex ant. MS. BibL ree. 3 Voll. 8.
17 18 AmfleL c. locis paraU. fic indice formul. cura Dan. Hoogfhratenii, 12,
1721 MinelUana. AmfleL 12.
1723 Londin, in ufum Delph. 8«
Cantabrig, 12.
♦1724 AmfleL c. verf & notis Dacieriae ap. R. & G. Wet- ftein. 3 VoU. 8.
Londin. ad exemplar Faern. a P. Vidorio editum 1565 fumma fide recenC additis Faemi emendd. cura Franc. Hare, 4.
■ ■ AmfteL 24.
1726 Veneta lol. luvencii. 12.
GaUicam verfionem novam dedit in Anglia Car. Hcfl^ nebertus (Lengii edit. fecutus & Bentl. cmendd. im« pugnans) Londini. Verfio minus caftigata habetur, quam D^cieriae. 1,- Cantahrig. ex rec. 6c c. lu R. Bentleu^ additis G
acxvi
Faemi. 4. Accedtmt Phaedri (abb. Aefopp. PublB Syti & aliorutn vett. fententiae. 5^^., », ^ HMana ap. Petr. Gofie « ad fidem 12 amplius MSS. N & plufculaTum op. notae edd. recenfitae & Comuu
perp. illudratae. Acc. ihterpretes vett. Ael. Donatus^ EugraphiuSy Calphumius &c. addi^ obff. porro Fr« lindenbrogii in Ter. & Don. Demum indices locU"* pletifTimi curavit Am. Hent. ff^ejUrhovius, 2 Tomi. 4.. H Lipf Minellii. 12.
* ^1727 AmfteL Sentieu altera,denuo recenfita^ac Ind, ampL rer. 6i verb. tam in textum^ quam in notas aufbu cur. Wcfterhov. 4. ap. Wetften. 1728 Hagana c. n. Wefterhovii in comp. redafiis in ufun» iuvenum. 8. J. 6.1,^73* //j^tf/74i ap. Ifaac van det Kloot, c. intetpr. Don. & Calph. & Gxnm. perp. curavit A. H. Wefterhovius. 8,
1733 Francof, c. verf. Dacieriae. 2V0II. 8.
1734 Hamhurg, Dacieriae ap. van der Hoeck. 3 VoU. 12^ Editio a mendis edd. Wctften. repurgata.
1735 Londin, c. verf. Anglica notifque Crit. ap. I. Wood. 3 Voll. il. audore Spcncc. Edit. elegans» fed noa
^ latis accurata. * • Auz, Vind, c. n. Germ. Sinceri. 8. j S J* .17 }6 Urtin. fumptibus Hier. Mainardi, Latine e rec. maxime- Heinf. c. figg. pcrfon. e Cod. Vatic. accurate cxpref- fis, (quas ex eod. Codice iam defcriptas dcdemt Chri- ftoph. Henr. a Berger) & verf Ital. numeris adftrifljL poeticis aud. Nic. Fortiguerra. fol. Editio magnifica,.
1737 Romana ex ed. M. A. Giacomellij ap^ Pagliarin. 8. Amjicl. Bentleii III. 4.
1738 Lipf. ad modum 1. MineUii. 12.
1739 Xo/z<///i. lo. Stiring.
1740 in corp. poet. Latin. cimi Ital. verfione cditorum Me- diolani 1: XIX & XX,
1741 Hafn. c. n. Minell. 8.
1742 Glafcov. ex rec. W^fterhov.& adfidem Xllampliui. MSS. & plufculanmi opt. edd. 8«
174 5 Hagana Weftcrhovii minor cx iDa 1732 repetita 8.
*I749 Bcrolin. cur. L P. MilUro^ fumpt. Ambr. Haude & • C. Speneri. 8. ^q , 1751 Londin. c. varr.leat. & figg. ap. I. & P. Knapton CSc " - ^ ' G. Sandby 8. 2 VoU. Editio degans & fumpwofa.
: L. 1744 .<^f' '
5ICXVII
< . -^Londin. c. varr. lcftt. ap, eundem. 12. a Voll.
L ^753 '^^"/- ^* ^^^^' ^^^*' ® ^^- ^ ^^- Comm, defumds; ac figg. ap. La Loup & Merigot. 2 VolL 12. U y a dans cette belle cdition , qui fait fuite aux auteurs La- tins imprimes chez M. Barbou 7 figg. 30 vignettes 6c 30 culs de Lampcs.
1754 AmfleL Wetften. c. verf. & notis Dacieriae. 3 VoD. 12.
• Aug. Vind. c. n. Sinceri. 8.
. ■' Piir//! expurgatae c. notis L luvencii ap. Barbou. 12» *
1762 Francof, c. n. Germ. Sinceri. 8. Halae. 12.
1763 Parif, c. n. luvencii ap. Brocas. 8.
1765 Londln, The Comedies of Ter. translated into familiar blank verfe by Georee Colmann. 4. Verfio poetica gratiofa multum. ( Ip(e audor Angiis hodie ante alips poetas piacet.) Repetita 1770. 8.
1767 Romae. P. Ter. Afri &>moediae ex rec. D. Heinfii \ e i coUata ad antiquiifimos MSS. G>dd. BibL Vatic. cum
' ^* *• variantibus le£tt. larvis & perfonis depromptis ex eis- dem G>dd. & Italica veraone , reccnfuit , notasq^e » antiquam artem comicam & nonnuila antiquitatum Romanarum monumenta illuftrantes addidit Car. Coc- ouelines, impenfis Roifechii, bibliop. & typogr. in foro Agonatiy volumina duo. fol. magn. Editio lumptiio- fa. cf.Klot2ii yVdaliter. voL VI, p. I, n. 1. Vcrfio eft Fortiguerrae , quam habet Maynardiana 1736 Ur- bini edita. Et videntur eaedem huninae adhibitae , quae didae editioni iam inferviere.
1774 Lipf ex rec. Lindenbrogii c. «usd, MSS. leftt. & ObfL atque Don. Eugr. & Calph. Comm. integris. Acc. Bentl. 6c Faerni k£h.ac conie£^urae omnes, fed in comp. reda6lac, item Wefterh. in Scholiaftas ledt. ac conie6harae, quibus & fuas adfperfit M. I. Car, Ztunius, adi. Indd. in Don. Bendeii iii Ter. & Zeu- nii ift fcriptores in SchoL obvios. 2 Voll. 8. Editio ia qiiam priorum bona congefta, eoque commendabilis.
■ ' Norimb. 12.
Aetatis huius editiones funt 58.
^17 ^'7 -^oWv '.Vn
XXVIII
P. TERENTII AFRI CARTHAGINIENSIS
V I T A
EX
AELIO DONATO'.
UBLIUS TERENTIUS AFER, Carthagine na- tusy fervivit Romae Terentio Liicano Senatori: a quo ob ingenium et formam non inftitutiis modo li« beraliter, led et mature manumiiTus eft. Quidam captum efle exiftimant , quod fieri nullo modo po- tuifle , Feneftella ^ docet : cum inter finem fecundt belli Punici, et initium tertii natus fit,et mortuus; nec, fi a Numidis aut Getulis captus iit^ad ducem Romanum pervenire potuifTet , nuUo commercio in^ ter Italicos et Afros^ nifi pofl deletam Carthaginem , coepto. Hic cum multis nobilibus familiariter vixit» fed maxime cum Scipione Africano , et C. Laelio : quibus etiam corporis gratia concitiatus exiflimatur ^ quod et ipfum Feneflella arguit , contendens , utro* que maiorem natu fuifle ; quamvis et Cornelius Ne* pos aequales omnes fiilfle tradat^et Porcius fufpi* cionem de confuetudine per haec faciat :
1 Tribiiitur haec a plerif'-
Se AtU Donato : quod in )dcl. eius fc. adfcripta re* periretur. Sed alu^ Suetordi efTe, contendum^ ex iUis vcrbis fub finem : Haec Sue-^ tonius Tranqulllus: ut rcli- qua vel Donatus, vel alius
quifpiam adiacerit. v. Ger. Xo. Voff. de Hift. Lat. c.I, j ideinque dc Poet. Lat..
% Hifloriarum fc»]Jptor & carminum , qui noviffimo Tiberii Caefaris principatu obiit.
x»x
Dum iafciviam nobilium , & fucofas laudespttit : Dum Africani * yoctm divinam inhiat avidis aufibust Dum ad Furium fc coenitarc & Laclium , pulchrum
putat : Dumfc amari ab hifcc crcdit^ crcbro in Alhanum rapi Obfiorcm attatisfuac : ipfus fublatis rcbus adfummam Inopiam rcdaSus cfi. Itaquc c confpcclu omnium abiie ^ Graccam in tcrram
ultimam. Mortuus cfi in Stymphalo, Arcadiac oppido t nil
Publius Scipio profuitj nihil ci LacliuSy nil Furius : Trcs pcr idcm umpus qui agitabant nobiUs facillimc f Eotutn illc opcra nc domum quidcm habuit conduSi'-
tiam j Saltcm ut cffct^ quo rcfcrrct obitum domini fcrvulus.
Scripfit comoedias fex. ex quibus primain An- driam cum Aedilibus daret , iuiTus ante 3 Caecilio recitare 9 ad coenantem cum veniffet , di^iis eft , initium quidem fabulae , quod erat contemtiore ve- Aitu , fubfellio iuxta ledulum refidens legiffe : poft paucos vero verfus invitatus ut accumberet, coe- naffe una, deinde cetera percurriffe, non fme magna Caecilii admiratione. Et hanc autem, et quinque reltquas aequaliter populo probavit. Quamvis Vol- catius de enumeratione omnium ita fcribat:
Sumctur Hccyra fcxta cx his fabula. 4
iSicbeiieMiir.legit.Vule. viKt divina. Plautinum clt aurum inhiare,
2 Vulg.inale in Graeciam^ in terr. ult. lam Mur. prius in expunxerat.
3 Sic Mur. aliique pro
Caerro, Voflius de Poet. Lat. mavult /icilio aediH.
4 Hecyra qiiidem ante Phormionem data luit, fed bis exadla , terrium data ac peraSa poft Phormionem.
XXX
Eunuchus qitidem bis die ada eft, meruitque pre^ tium, quantum nulla ^ntea cuiufquam comoedta, id eft, odo millia nummum, propterea fumma quo- que titulo ' adfcribitur. Nam Adelphorum prind* pium Varro etiam praefert principio Menandri. Non obfcura fama eft» adiutum Terentiumin fcriptis a Laelio et Scipione , quibufcum famihariter vixif. £andem ipfe auxit: nunquam enim, ni(i leviter^ fe tutari conatur: ut in prologo Adelphorum:
Nam quod iJH dicunt malcvoliy homincs nobilcs Eum adiutarc^ ajpdueque unafcribert : Quod illi malediSum vehemtns exijlumant , Eam laudem hic ducit maximam^ cum iUis placet^ Qui vobis univerjis & populo placent: Quorum opera in bello , in otio , in negotio Suo quisque tempore ufii ejl Jine fuperbia.
Videtur autem fe levius defendifle, quia fciebat» Laelio et Scipioni non ingratam eife hanc opinio- nem : quae tamen magis et ufque ad pofteriora tem- pora valuit.
Q. Memmius in oratione pro fe ait: P. Africa^ nus , qui a Tereniio perfonam mutuatus , quae domi luferat ipfe , nomine illius in fcenam dttulit. Nepos audore certo comperiiTe fe ait, C. Laelium quon- dam in Puteolano Kal. Martiis admonitum ab uxore, temporius ut difcumberet, petiiffe ab ea, ne inter- pellaretur: ferius tandem ingreffum triclinium di- xiffe, non faepe in fcribendo magis fucceffiffe iibi : deinde rogatum , ut fcripta illa proferret , pronun- tiaffe verfus , qui funt in Heautontimorumeno :
Satis pol proterve me Syripromiffa huc induxerunc. I Timlus didafcaliain notat. Ergo , ut hodie eft ^ mutila eil.
XXXX
Santra Terentium exiftimat , fi modo m fcrlben- do adiutoribus indiguerit, non tam Scipione et Lae« lio uti potuiflfe > qui tunc adolefcentuli fuere , quam Sulpitio Gallo, homine dodo, < et qui confularibus ludis initium fecerit fabularum dandarum : vel M. Fabio Labeone , et Q. Popilio , confulari utroque, ac poeta. Ideo ipfum non iuvenes defignafle, qui fe adiuvifle dicerenlur: fed viros, quorum operam et in bello et in otio, et in negotio populus fit exper- i tus. Poft editas comoedias, nondum quintum atque trigefimum egrefliis annum , caufa evitandae opinio- nis, quia videbatur aliena pro fuis edere, feu perci- piendi Graecorum inflituta, morefque, quos perin- de exprimeret in fcriptis, egreflus urbem eft , neque amplius rediit. De mone.eius Volcatius tradit :
Sed m Aftrftxpopulo edidit comotdias^ Ittr hinc in Afiam ftciu nayim cum ftmtl Confctndit , vifus nunquam tfl. fic vita vacat.
Q. Confentius * redeuntem e Graecia periifle m mari dicit cum centum et odo fabulis , converfis a Menandro. Ceteri mortuum efle in Arcadiae Stym- phalo, five Leucadia , tradunt, Cn. Corn. Dolabella, Marco Fuivio Nobilioie COSS. morbo implicitum acri, dolore ac taedio amiflfarum farcinarum, quas in navi praemiferat , ac fimul fabularum , quas novas fecerat. FuiflTe dicitur mediocri ftatura , gracili cor- pore , colore fufco. Reliquit filiam , quae poft equiti Romano nupfit. Item hortulos XX iugerum in via Appia ad Martis villam. quo magis miror Porcium fcribere:
1 MS. reg. Par, cidus con^ % Grammaticus. Vulg.
fularibus, Muretus conlicir CoTiyJrrittj. Lindenbr. dedit ex
confualibus ludis. * Faber ce- MSS. fuis Cofconius , quem
rtalibus. laudac Varro de LL lib. V.
xxxn
"^nilPublius Scipio profuit^ nihU ci Laclius , ni/ Furius : Trcs pcr idcm tcmpus qui agitabant nobilcs faciUimc^ Eorum illc opcra ru domum quidcm kabuit conduSi^
tiam : Salum ut cjjcty quo rcfcrrct obitum domini fcrvulus.
</ Hunc Afranius quidem omnibus G>micis praeferty fcribens in Compitalibus :
Tcrcntio nonJimiUm diccs qucmpiam^
Volcatius autem non folum Naevio et Plauto, et Caecilio , fed * Licinio quoque poftponit Gcero in Limone ^ hadenus laudat:
Tu quoqucj qui folus U3o fcrmonCj Tcrcntij Convcrfum cxprcffiimquc Latina vocc Mcnandrum In mcdio populi fcdatis vocibus cffcrs , Quidquid comc hqtuns^ac omnia duUia diccns,
Item C-Caefar:
Tu quoquc , tu in fummis^ o dimidiatc Mcnandcr^ Poncris , 6* mcrito , puri fcrmonis amator. Lcnlhus atquc utinam fcriptis adiunSa forct vis Comica , la acquato virtus poUcrct honorc Cum Graccis , ncquc in hac dcfpccius partc iaccrcs l Vnum hoc m^ror^ & doUo tibi duffc , Tcrcnti.
Haec Suetonius Tranquillus. Nam duos Teren- tios poetas fuiffe fcribit Metius , quorum alter Fre- gellanus fiierit Terentius Libo 9 alter libertinus Te-
1 MS. Lindenbr. Livio. heroicum, an libellus epigr.
^ la deperditis. poema in viros chros»
XXXIII
rentius, Afer patriat de quo nunc loquimur. Sci- pionis fabubs edidifle Terentium , Valgius in Adaeo- ne ait:
Uat quat vocantur fabulat^ cmit funt? Non has , qui iura populis ■ rtccns dabat ^ Honort fummo afftSuSf ftcit fabulas?
Duae ab ApoUodoro translatae efle dicuntur G>mi- co, Phormio , et Hecyra : quatuor reliquae a Menan- dro: ex quibus magno fucceiTu et pretio ftetit Eunu* chus fabula. Hecyra faepe exdufa, vix ada eft.
Addimus probatiora quaedam reterum iudicia de Ttrtndo.
CICERO L. VII ep. 3 ad Atticum. Secutus fum Terentium, cuius fabellae propter elegantiam fermo- nis putabantur a Laelio fcribi. Quaeft. Tufc lU. Multa Terentius e philofophia fumiit.
VARRO, Parmtnont. NONiUS in Pofctrt:
In argumentis Caecilius pofcit palmam; in ethefi Terentius^ in fermonibus Plautus.
I Vulg. fine fenfu rtctnfen* tihus, S^ Veneta III Dianae legit recenfcentibus dabat, Un- de patet , primitus (iiifle rt» cens ; quod librarius temere credidit corrigendumin recen* tihus, Sed recens h. 1. eft, quem Livius dixit XXI « 52 recentis animi , fervidus, nec- dum negotiis publicis i^tiga«
tus, qui nondum a negotils ad fludium revocare cupic animum ;' idemque honore gaudens, quo amciebatur a civibus. Itaque praeter rera Lindenbrog. ex MS. Dan. ediditfra6tam le^lionem^/uf- ibus, Erafmus coniecit co/i- fultus; alii contra metrum dedere petentibus. Crollius. ,
HORATIUS lib. n Eplft. I ad Auguftum.
Ambigitur quoties, uter utro fit prior^ aufert Pacuvius dodi famam fenis, Adius alti; Dicitur Afrani toga conveniffe Menandro; Plautus , ad exemplar Siculi properare Epicharmi ; Vincere Caecllius gravitate, Terentius arte. Hos edifcit, et hos arto ftipata iheatro 6pe£bt Roma potens; &c.
VELLEIUS' PATERCULUS , lib. I. cap. 17.
Dulcefque Latini leporis facetiae per Caecilium, Terentiumque et A&anium fubpari aetate nituerunt.
FAB. QUINCtlUAN. ab.X. cap.u
In Comoedia maxime claudicamus; licet Varro dicat, Mufas, Aelii Stilonis fententia , Plautino fer- inone locuturas fiiiffe, fi Latine loqui vellent: licet Caedlium veteres laudibus ferant: licet Terentii fcripta ad Scipionem Africanum referantur. quae tamen funt in hoc genere elegantiflima , et phis ad« huc habitura gratiae, fi intra verfus trimetros Htr. liirent.
xxxv
DONATI PROLOGUS IN ANDRIAM
^fOmoedia. Andria , c/^/n pdlliatBjit^de loco nomcnr accepiey a Menandro prius , 6* nunc ab ipfo Terentio z qui , cum de Chryfide loqueretur ^ fic ait : Hei , vereor^ ne quid Andria apportet mali. & hoc communevoca* biilum efi & in Graeca , & in Latina lingua. Haec maiori ex partt motoria efi; continetque aclus amato^ rum adolefcentium y & patrum piorim. Sunt ibi callidi^ ferviy afiutae ancillaCyfeveri ferus^ adohfcentuli libe- rales. In haCy primae partes fenis Simonis funtyftr- cundae Davi , tertiae Ch/emetisy & deinups reliquorum. Probgus in hac acer inducitury & in adverfarios non mediocriter exafperatur; fed tamen idfubti/iury ut omr nia laceffitns facere videatury ac dicere^ Hic protafis fubtUisy epitafis uimultuofa , cataftrophe paene tragica ; & tamen repente ex his turbis in tranquUlum pervenie. Haec prima acla efi ludis Mega/enfibus , M^ Fulvio , &- M. Glajbrioncy Aedilibus CuruUbus. Egeruni L. Atti^ lius PracnefUnus^ & L. Ambivius Turpio^ Modosfedt Flaccus^ Claudii fiUus,, iibiis paribtts ^ dextris &fini-^ firis. Et efi tota Graeca^ edita M.MarceHo , & Cn. SuU piciaCoffl Pronuntiataque efi Andria Terentiij ob in^ cognitum adhuc nomen Poetac & minoris apud popur
c z
xxrvi
lum auSoritaihj ac meriit. Divcrbiis aut canticis Upide diJlinSa eji: & fuccejfu fptclata profpero ^ hortamento Poctae fuii ad alias confcriiendas. Initium auum TpoTArifLof Tfio^oi^Tov , id ejlj adventitiam perfonam re^ cepii Sofiae^propter evolvendam argumenti obfcurita' tem. Perfona aiuem protatica ea intelligitur ^ quae fe- mel inducla in principio fabulae , in nullis deinceps fabulac partibus adhibetur. Adnotandum fane^ puel- larum liberalium nuUam orationem in profcenio in^ ducif in comoedia palliata ^ praeter invocationem luno' nis Lucinae; quae& ipfa quoquepoJlfcenamfierifoUt.
ARGUMENTUM EIUSDEM IN EANDEM.
^^Hremes Atncus^pater Pajibulae & Philumenae^ cum ix his duabusfe Pajibulam perdidijfe falfo crede^ ret riHSam Athinis , nec vifam poRea muUo tempore : tanquam unicam fibi putabat rhibtmenam : quam Channus adoUfcens Athenienfis adamabat unice , & Jibi peithat uxorem. Sed pater eam Pamphilo cuidam SimomsfiHo uUro defponderat : qui Pamphilus contra forarem Chryjidis j ac peregrinam tum creditam , Pa' fihulam fupradiSam alteram Chremetis filiam fub no- mine Gfycerii Uuenterjic amavii^ ut ex ea filiumfufce" piffee infcio paere. qua re inteUeHa commotus Simo paur PamphiU , dumperfalfas nuptias tentat animum Pampkilij muUis dolis a Davo ipfe deluditur fervo, perictdoqtu Charini 6* PamphiU motus error in fabu' U^ ufqtu ad eum Jirum duBus efi^ dum Athenas ve- niens Andrius quidam Crito rem aperiat^ & nodum fabulae folvat : per quem agnita PafibuUi recipitur a parentibus , & traditur Pamphih amanti : Philumena vero Charino defpondetur, & traditur exoptarui. Per^
XXXVIi
fpcBo arguauniofcirt icbtmus hanc tffc virmum Pof
ticam jUta noviffimis argumtnti rtbus incipitns ini--
tium fabulat & origintm narrativt rtddat fptclator^'^
bus : auSorcmqut pratftnttm fibi txhibtat , ubi finis tfi
fabulat. hunc cnim ordintm & circulum potticat artis^
vtl virtutis non modo ftcuti funt Tragici , comiciqut
auSorts: ftd Homerus ttiam & Firgilius ttnutrunt.
Divifiontm aSuum in Latinis fabulis inttrnofctrt dif-
ficUt tfi. caufam iam dudum dtmonfiravimus* Und€
atttem^ aut quo modo^ quamvis atgrt^ tamtn inttUigi
difiinguiqut poffint^ tfi optrat prtdum dictrt. Princi'»
pio dictndum tfi^ nuUam ptrfonam tgrtffam quinqttits^
uUra txirt pofft. Std illa rt pUrumqut duipimur,
quod ptrfonam cum tacueritj tgrtjfam falfo putamus :
quat nihihminus in profctnio tactns loqutndi ttmpus
txfptSat. Efi ig^ur atttntt animadvtrttndum^ ubij&
quandofctna vacuafitab omnibus ptrfonis : luin ta
chorus^ vtltibictn audiri pofiit. quod cum vidtrimus^
ibi aSum tfft finitum dtbtmus agnofcert. ConfundU
fatpt UBortm idy quod ptrfona in fuptriori fccna dt^
fintnsy & in proxima incipitns hqui non inttUigUur
ingrtfia : quod ipfum txptritntts fiatim diiudicant de
nrum ac ttmporum quantitatt. potefi enimfieri ut &fit
tngrtfia ac tgrtfia , quam pravt crtdimus dt profctnio
non rtctffijft. Pofii autem quinto egredi perfonam, non
& nutfit tffe dicimus: ut appareat uUra exire non
pojfe: in Tragoedia & parcius txirt & foUrt pariier^
& Ucere. Primus aclus in Andria narrationem Simo^
nis apud Sofiam continet argumenti : quod popubis hac
occafione ptrdifcit : mox qutreUim apudfe Davi de do^
minOf & tiusdtm cum domino verba : & rurfus tiusdem
fervi deiiberationtm quid rerum gerat. Secundi aSus
haec funt, Charini verba primo cum Birria fervo , &
pofi cum ipfo Pamphih dt nuptiis : Pamphili fermo
cum patrt dob conftntitntis in nuptias, Birriae yerba :
nzvui
Davi ^Ui^a oratio adverfumjinem. Tenio aSui haet Oitrib^untur: Myjidis cum objtetriu coUoquium , Davo ac Simone audientibus : partus Glycerii fufpeSus feni : & Davi apud eam fraudtdenta fermocinatio : Simonis verba cum Chremete de nuptiis : Davi perturbatio ac PamphiU.jQuartum aclum per haec inteUigimus, prima Charini verba funt indignantis ^ velutfidemfibi nonfer^ vatam a Pampfulo : tum Myfidis verba apud Pamphi^ btm , eiusdemque qiufius : Davi adminifiratio doli ad- verfus Ckrerrutem. In quinto aSu Simonis & Chreme^ tis prope ittrgium di/puta(io : tum deteclio faUaciarum Davij tum indignatio patris adverfus fiJium: tum Critonis interveruus : &per eum cognitis rebus in tran- quiUum res a3a y ducentibus uxores quas concupive^ rant Pamphih & Charino. lUud non commovere nos debet^quod in horum aSuum difiinSione videruur de profcenio non di/cefiifii perfofiae quaedam ; /id tenere dtbemus , idsto Terenuum vicinitatis mentionem feciffe inprincipiq^ ia modico receptu & adtfie ^ & abejfeper- fonam irueUigamus. nihil ergo fecus faHum efi ab an^ (iquiSf qui ad kanq modum Terentianas fabulas diyi->
jf€r$m.
ft^^^ '■'I f
XXXIX
DONATI PROLOGUS IN EUNUCHUM.
"^Ha
. Ate mafcuUnl generis nomine nuncupata fabula cji^ Eunuchus: £* e/? PdUiata Mcnandri vcius: quatn itlc au3or dcfaUo adolcfccntis j quifcpro Eunucho dc^ duci ad mcrctriccm paffus cjl , nominavit. Itaquc cx magna partc motoria cji. Atquc in hac comocdia qui pcrjbnam Parmcnonis aSorfuJlinet , primas habct par-- tcs. Suundacfunt Chaereae, Tcrtiac ad Phaedriam fpeUant. Huius prologus fanc eji concitatior. Nam Gr oHicit crimina adverfantibus : & comminatur in po^ Jlcrum : & accujatoric narrat iuiuriam Tcrentio faSam ; & ad ultimum tumultuofc , & cum magna invidia d^^ fendit Poetam. Hacc & TrpoTA^tv^ & e^trA^iv, & jut- TeiffTpo^tfv ita aequalcs habct , ut nufquam dicas longi" tudinc operis Tcrcntium delajfatum dormitajfc. ASus fanc implicationcs funt in ca , & qui nonfaciU a parum dodis dijlingui pojpnt : ideo quia tcnc^di fpcHatoris caufa vult pocta nojlcr omncs quinquc a3us vclut unum Jieri^ ru refpiret quodammodo: atquc diJHnSa alicubi continuatione fucccdcntium rcrum , ante aulaca fublata fajiidiojus fpeciator cxfur^at. AHa planc eji Ludis Mc^ gaUnfibus , L, Pofihunuo , L. Cornclio Aedilibus Curu^ libus : ctiam tunc pcrfonatis L. Numidio Pofihumioj L. Ambivio Turpionc: ium modulantc Flacco Claudio iibiis dcxtra & Jinijlra ob iocularia^ muita pprmixta gravitate. Ee acla cjl tanto fuccejfu ac plaufu atquc fuffragio , ut rurjus effct vcndita , & agerctur itcrum pro Ttova : proquc ea prctium , quod nulii antc ipfam fabu^ lam coruigity oSo millibus feficrtium numcrarcnt Poc^ iac. Proverbia muUa facpc pronuntiata^ & canticafac* fc mutatis modis cxhibita Junt. UpoTATtKov 'irpo^oiTrQ^^
«4
nufquam haha: ftdfuis tantum perfonis utitur. In hac Ttrentius dcU3at facetiis : pradtfl cxemplis : & vitia hominum paulo mordacius , quam in ceteris carpit. Exempla autem morum hic tria praecipua proponuntur^ urbani fcilicet ^ parafiti ^ & militaris. Haec edita ter^ Hum ifif & pronuntiatUf Terentii £unuckus: quippe iam aduka commendatione Poeeae^ ac meritis ingenii noiioribus populo. FaBa autem ex duabus Graecis una eft Latina. Nam ex Eunucho , & Colau , Menandrifa* bulisj haic Eunuchus Terentianafcripta efi^ nonfine cri^ minCf quod multa in hanc translatafint ex multis Poc* tis Latinis. quod totum^ per Proiogum purgae atque dtfendiu
ARGUMENTUM EUNUCHI.
K
^Apta qiuudam ex Jttica virgo nobilis^ atque ad^ duBa efi Rhodum : ibique matri Thaidis meretricis ab amico dono data efi^ & educata velut foror una cum fiU^ Thaide- Sed Thais^ relicla matre^ Rhodo cum ama- iore quodam Athenas fe contulit: ab eoque heres infii^ tuta mortuo^ mox a miliu Thrafone diligebatur nimis. Qui cum Athenis profeHus matrem Thaidis mortuam Rhodi comperijfety & eam virginem^ quam diximus^ ab heredibus mortuac animadvertifiit venum ejje propofi^ tam : quamvis ignarus rerum omnium , emh tamen : 6* dono amatac Thaidi vexit Athenas. Verum pofiquam advenitns rivalcm Phaedriam apud amicam reperit: quemper eius abfentiamfibi meretrix conciliarat: affir- mavitfe non antc daturum promijfam virginem , quam Thais foras acmulum pepuliffa. llLa igitur^ etfi amaree Phacdriam y cupiditate tamen recuperandac virginis & civis Atticae^ & quam a parvula ut fororem ditexerai^
XL
excludii Phaedriam. Hlnc ille primo irafcitur: poQ^ accepta facti ratione^ a Tkaide Imitur: & in hididfpn^ tiumfponte concedens militi^ rus proficifcitur. Stadm^ qtu ne ab atmulo muneribus fuperaretur ^ Eunuchum & pue/Iam Parmenoni inbet abiens ad Thaidem deducere. Verum Chaerea frater Phaedriae tunc ephibus , vifa in via virgine^ inflammatur amore eius. Atque eo evafit vehementi ardore , ut pro Eunucho ipfe deductretur ad Thaidem. Hac occafione vitiata virgo: & mox civiSj & nobilis cognita , datur uxor Chaereae : Phaedria vero & miks rivaUsj ambo concordes per parafitum redditi^ communi amicafine certamine potiuntur. In primo acht Phaedria exclu/us a Thaide, & fecum primo^ 6» mox cum Parmenoneconqueritur fortunasfuas : & adpoflre^ mum coram accufat Thaidem. Rurfus permulcetur ab eadem : & voluntate digrediens^ rus fefe concejfurum in fpatium bidui effe promittit. Secundus aclus , profeclio^ THm Phaedriae continet delegantis fervo deduHionem Eunuchif & pueliae ad Thaidem. Tum Parafitum lo^ quentem , per quem virgo a milite dono amicae miffa efl. Tum interventum Chaereae amantis virgincm , eiusdcm- qu€ cum Parmenone confilium de eadem potienda per fallaciam : quia pro Eunucho ipfe fupponitur Thaidi. Tertius aclus ckaraclerem exprimit militis^ & parafiti per ridiculum coUoquium. Tum invitationem ad coenam Thaidis. Tum oblationem velut Eunuchi Chaereae & puellae ex Aethiopia per Parmenonem faclam. Tum verba Chremetis ad Thaidem vcnientis^ perduclique ad militem. Antiphonis Chaereaeque colloquium de vitiata per dolum virgine. In quarto aSu Dorias nuntiat iur- f^um inter militem & Thaidem : tum reditum habet ex villa Phaedriae : & querelam Pythiae de vitiata virginc apud Phaedriam : & eundemflupenum quod audiebat» Errorem ebrii Chremetis : & verba petulantia Thaidis adverfum militem^ & militis adverfum Thaidem : para*
XLII
M praeUa , ruUcuUqiu dtpoJUa, Quintus actus haec cominetf querclam Thaidis dt vitiata virgine^ primo cum Pythia , pojlca cum ipfo Chacrca. Tum intcrven'- tutn Chrcmetis atque nutricis. Tum pctturbationem Par- mcnonis pcr dolum Pythiat , atque cius indicio pcrfcncm qui rure tunc advencrat , confirmatas nuptias. & ad ul- timum , reditum in gratiam nulitis cum Phacdria ^ & Chacrea.
CALPHURNII PROLOGUS IN HEAUTONTIMORUMENON.
H.
. Acc fabuta^ Menandri Graeca : quacfaSa a Tc^ rcntio Latina , nomen idem obfervavit , nc Graui notni* nis cuphoniam perdcrct : quod Terentius minus laudis txijiimaret propria fcribcrc , quam Gracca transferre^ Nomen habct aftrufc ipfum excruciante obfilii abfcn" tiam;, qucm amantem^ duritiafua in militiam proficifii tomptilcrat: soajtov rifJuapovfjLevof y LatinCjfe ipfum cx^ crucians interprctatur. lUud animadvcrtendumy omnes Tcrcntianas fabulasj ex utroque genere miflas^ pracur hanc. Nam Comocdiae aut motoriae funt , aut fiata^ riacy aut mifiat. Motoriacj turbuUntat: Statariatj quictiores : Mifiacj cx utroqtu aSu confificntcs. In hacj quat plurimum dtltUat & aSu &fiih , primae partcs funt Mcntdcmi & Chremctis : fecundae Cliniat & Cliti» phonis: tertiat Syri: & fic dtinccps. Haec etiam^ ui teterat^ quinquc aSus habet^ Prologum concitatum^ Nam &fcpurgat^ & in latdcndis advcrfariis,eft occu^ patus, Argumentum quoqut non fimplicis negotii habet^ nec unius adoUfcentis ^ tu in Hecyra : fcd duorum^ ux in ceteris fabuiis^
XLIII
ARGUMENTUM HEAUTONTIMORUMENU.
' Hremes gravidae uxori oUm interminatus ^Ji putt^ Um partret , noUt tolli. At illa clam anui Coriri'^ thiae nutritndam dtdit. Hanc adultam Clinia invito patre amare coepit. cuius duritia & ajpduis iurgiis, in militiam proficifci compulfus ejl. Pojlea faSi patrem Menedemum adeo poenituit ^ ut omnia venderet^ & agrum emerety in eoqtufe exerceret: utficjilii iniuriam ulcifuretur. Paulo pojl revertitur Clinia : & clam patre divertitur apud Clitiphonem , qui & ipfe amahat fcortum Bacchidem. Mittit accerfitum ctq>itam Antiphilam Cli^ nia : cum qua & Bacchis una venit, Hanc adoUfcentes Cliniae amicam Jimulant Syri technis. Antiphila ad matrem deducitur : cuius occajione Syrus decem minas meretriculai^ aufert a Chremete. Dehinc Antiphila Cliti» phonis foror reperitur : & Cliniae in uxorem datut. Chremes Bacchidem a CHtiphone amari animadvertit. irafcitur. minatur. fed & Menedemo adhortante filio ignofcit: & atiam iUi dat coniugem. In primo acla agitur de coniunSione fenum ^ Jciiicet Menedemii & Chremetis : Jimul & de amicitia & famiUaritate ado^ lefcentum , in qua Clitipho ardentiffimus ofienditur. Se^ cundus actus continet auemadmodum adolefcentes ami^ cas receperint : fimul & Syri calUdum conjilium. Ter^ tius actus exprimit Syri fallac\am in Chremem^ ut Bacchidem credat Cliniae effe amicam^ & Antiphilam arraboni Bacchidi reHSam ej/e putetpro argento^quod anum Corinthiam meretrici deberefinxit. In quarto aclu agitur de recognitione Antiphiiac : & dc extorporu ar-f
XLIV
gentlj quod Bacchidi Clitipho promiftrau Quintus aSus * contintt omnium rerum converjionem ad iucundos cxi- tus , patefacia cunciis cognitione ^cflmum : & quemad- modum Antiphilam uxorem Clinia duxerit : Clitipho vero dimi[fa Bacchidc » aliam aueperit.
PUBLII TERENTII
A N D R I A. .
ACTA LUDiS MEGALENSIBUS, M. FULVIO, ET M. GLABRIONE, AEDILIBUS CURUU- BUS. EGERUNT L. AMBIVIUS TURPIO, ET L. ATIUUS PRAENESTINUS. MODOS FECIT FLACCUS) CLAUDII F. TIBHS PARIBUS DEXTRIS ET SINISTRIS. ET EST TOTA GRAECA. EDITA M. MARCELLO, CN. SUL- PICIO , COSS.
P E R€ O S A E,
PKOLOG US. SIMO fenez. SOSIA libertus. DAVUS fervus. MYSIS andlla. PAMPHILUS adotefcens. CHARINUS addefcens.
BYRRHIA fervus. LESBIA obftetrix. GLYCERIUM al. PASI- BULA , Chremetis £Ua. CHREMES fenex. CRITO hofpes. DROMO fervus lorarius.
PEASOKAE MUTAE,
ARCH;LLIS ancilla. CHRICSIS meretrix. NICERATUS adoJelceni.
c,
M. ANT. MURETI
ARGUMENTUM. ^
' Hnmcs & Phania fratres Athcmtnfis fuerunU
torum Chrtmes proft&urus in Afiam^ Pajibulam filio^
lamj quam lum unicam habcbat ^ fratris fidci crcdidie.
ProfcSo co , contigii , ut in Graccia magni bcUoruni
motus cxcitarcntur ; quos fugicns Phania , quum , int-
poftta fc:tim in navim puclla , ad fratrcm itcr ccpiffct ,
Vi tcmpcjlatis fraSa navi , apud Andrum infulam cicd-^
ius cft. Ibi applicat fc ad Andrium qtundam^ homi"
^ ncm haud magna in rc : a quo tamcn bcnignc hu-^
manitcrquc cxccptuSy non ita multo pojl motitur. Hof
pcs Andrius rcliSac apud fc pucUat commutat nomcn^
& pro PaJibuUiGlyccrium nominat; cumqiu pcr aUr
quoi annos cam cum fiUa Ckryjidc , pari utramqtu
Jbuiio , cducajfct , dtccdit ipjc quoqiu dc vita. Chry"
Jisy qiiac fc & orbam & inopcm vidcra j abrcpta Ji*
€um Gfyctrio^ Athcnas navigat. ubi cum aUquam-*
diu vitam Und tclaquc toUraJfct^ ad pofrcmum^ ado-*
, kjccntum ilanditiis & poUicitationibus vicla^ quatjlum
xorport faccrc inccpit. Vtntitabat ad tam intcr ccuros
Pamphilus , Simonis filius , probus & Ubtrali pratditus
ingcnio adokfccns : qui non Chryjidis ilk quidcm, ftd
^ipjiits Clyccrii mirifico quodam amorc pcrcujfus ^ pri^
mus\ foiufquc cum ca rcm habuit , fidcmqut iam gra'^
vidafdtdity cam Jibi uxorcm forc. Sufupcrai 6* po^
fica Ckrcmcs aUamJUiamj Philumcnam nominty^m^
Ai
4 A N D R I A E
qtu (iam enim nubilis trat ) Pamphilo , bona adoUp- unus impulfus fama , coUocan cupitbat. Quid mul- ta ? uliro ad Simontm vtnii^ cum to ntgotium con- ficit. Infcio Pamphiloj dt communi ftnum ftnttntiuy faciundis nuptiis conflituitur dits. j^dhuc hatc trant^ qutim Chryfis moritur. Ibi primum Simo dc fiUi amorc cognovit. nam cum ambo una in funus prodiijftnij acciditj ut j pofita in igntm Chryfidt^ Glyctriurn ft^ prat doloris impatitntia , todtm conitSura vidtrttur. Adcurrit Pamphilus^ tamqut mtdiam ampltxusy ita confdlari cotpitj ut pturimas minimtqut dubias to- tius rti fignificationts dara. Itaqut vtnit ad Simo- ntm pofiridit Chrtmts^ conditiontm rtnuntiat : com^ ptrijjt fty Pamphilum ptrtgrinam illam habtrt in uxoris loco ; rufcius ^ tx ft natam tfit tam , quam ita contumtliat caufa ptrtgrinam nominartt, Gaudtrt , ta rt inttUtBa j Pamphilus : doltrt contra^ ac ringi Simo. Adviriit inttrta dits , qui nuptiis initio futrat pratfiitiuus. Simo^ ytttratpria quadam calliditatt j fimu- landas fibi , ad ptrttntandum filii animum , nuptias Patuit : hoc cogitans 9 fi abnutrtt filius 9 vtram fibi ohiurgandi illius caufam fort ; quat ad tum dicm nuUa fatis iufia futrat : fin annutra^ faciU ft , quod vtlUt j a Chrtmtu impttraturum ; atqut ita vtras nup- tiaSj!DiisadiuvantibuSyfa3um iri. Praettritns igitur apud forum 9 ftcuro iam , 6* ndul taU mttutnti filio , PampfuUj inquitj abi domum^ ac Dtos cornprtcart; uxor tibi duccnda hodic tfi^ Hoc diHo^ vtUtt impro^
A R G ITM E NT U M. y
vlfo quodam iaciUo , fauciatus adoUfcens j quid agt^ rctt aut quid confilii capertiy nefciebat: quum ad eum Davus , vafro admodnm ac verfuta ingenio fervus , animadverfa fenis afiutia , accurrit. Erat tum una cum ^amphilo CharinuSj qui adokfcens miro quodam amort Philumenae incenfus ^ frufira fupe tentntis illius nup^ iiis f a4 pcfiremum audito \ eam eo die nupturam Pamr' philo , in fummam defperationem adduHus^ eum ora- bai ^fife falvum vetlet , ut vel eam ne duceret , vet faltem nuptiis dies aliquot produceret. Pamphilus eum fua quidem caufa bono ejfe animo^ atque omnia ad impediendas nuptias moliri iubebat : fe^ quantum in fe effet^ effeclurum^ ea ut ne ^ntur fibi. Adveniens^. ut dixi 9 bavus^ Charinum^ iam fpti plenum^ abire ad ambiendos fenis amicos iubet: deinde feorfum Pam^ philo conieHuras fuas aperit^ perfuadaqiu ^ ut patri dicat , fe paratum effe , uxorem ducere : nam eo pac-- to^ inquit^ & patri omnem iurganS occafionem prde-^ cideris , & non erit tamen verendumy ne nuptiae fiant i nunquam enim Chremes tibiy femel repudiato ^ filiam fuam iterum commifjunts efi. Haec ita de firvi con^ filio dcia^ longe aliur cecider^^ ac putaiantur. exorat enim Chremetem Simo. Ita res in verarum nuptiarum difcrimen adducitur. Forte eo ipfe die Gfycerium , exac-- iis temporibus^ puerum peperit ••^ eum puerum Davus^ quum aliter nuptias difiurbare non pofiet j praefori- bus aedium Simof^is ab ancilla coUocandum curat. Ir^ €um quum incidifih ChremeSy & c PamphUo natum.
6 P. T E R E NT I I
tjfe cognoffttj rurfum abducii animum a nupuis. Turbat maximat coruitantur : dontc advtnit Crito Andrius , qui » quod Chryjidi gtntrt proximus fuifftt , ad ctr- rundam illius hertditatitm jithtnas vtntras» Eius in^ urvtntu Chrtmts filiam agnqfcit^ Ita^ fumma omnium latiitiaj Charino Phiium^f Qfyurium Pamphilo nttbit.
PUBLII TERENTII AFRI
A N D R I A.
P R O L O GUS.
Oeta , qimm primtim animum ad rcribendum
apputit y Id fibi negoti credidit folum dari,- Populo ut ptacerent, quas feciflet fabulas. Verum aliter evenire multo intelligit : Nam in prologis fcribundis operam abutitufy 5 Non qm argumentum narret , fed qui maleyoti Veteris poetae ' maledidis refpondeat. Nunc 9 quam rem vitio dent , quaefo • animiim
advortite, Menander fecit Andriamtt Ptrintfuam : Qui utramvis rede norit , ambas noverit 10
Non ita funt diflimili argumento^ fed tamen
1 Prol>onati Luclo Lavi" Lanuvinugi. Bio Dacieija reponit Lufcium
A: N D R I A. 7
Difliaiili oratione funt fadae ac dilo \ Quae coavenere , in Andriam ex Perinthia Fatetur tranftulifle , atque ufum pro fuib Id illi vituperant £iduffl^, atque iaeadifpptant, i^ Contaminari non decere &bulas^ Faeiunt > nae , intellegendo ut nihil intellegant. Qui cum hunc accufant, Naevium» Plaututn, Ennium Accufanty quos hic nofier audores habet : Quorum aemulari exoptat neglegentiam 20
PotiuSy^am.iftorum obfcuram diligeatiam. Dehinc ut quiefcant porro ^ moneo , et definant Male dicere , malefafla ne nofcant fua* Favete, adefte aequo animo, et rem cpgpofcitey Ut^pernQfcatis », ecquid fpei fit reliquum f x%
Pofthac quas fadet de integro comoedias^ Spedandae an .exigendae fint vobis prius.
A C T U S L S C E N A h
SIMQ^ SQSIA.
Si. V Os ifthaec ^ iniro auferte > 3 abite, ^ Sofia? Adefdum : pauds te volo. So. difium puta. Neinpe ut curentur re&^ haec Si. immo aliud. 5^(7» qiud eft ^
1 Omio in fenfu eft» fic adrej lefertur \fiilus ad verba.
2 Int; obionki « olera ^ pif- ciculoy
3 Quafi refpicientes inctt* pat ^ dicendo abitt.
4 Molliter retenturus So- fiam ,. imperatji, ut.renianeai«
>^4
t P. T E R E N t I I '
Qaod vbi mea ars efficere hoc poffit amplius? Si. Nihil iffiiac opus eft arte ad hanc rem quam paro ; 5
Sed iis, qxias femper in te intellexi (itas, Fide et taciturnitate. So. exfpedo , quid velis. Si. Ego poftquam te emi a paryulo , ut femper tibi Apud me iufta et clemens fuerit fervitus ^ Scis. feci, e fervo ut eiTes iibertus mihi,* 10
Propterea quod fervicbas liberaliten Quod habui fommum pretium , perfolvi tibi. So. In memoria habeo. Si. haud muto faftum '• So,
gaudeo , Si tibi quid feci , aut facio , quod placeat^ Simo ; et ^ Id gratum fliifle advorfum te 9 habeo gratiam. *i 5 Sed mi hoc moleftumeft: namifthaec commemoratio Quaii exprobrado eft immemoris benefici \ Quin tu uno verbo dic , quid eft , qUod me velit* Si. Ita faciam. hoc primum in hac re praedico tibi , Quas credis efle has , non funt verae nuptiae. lo So. Cur iimvilas igitur l Si. rem omtiein a principio
audies : Eo pado et gn^ti vitam » et confilium meum Cognofces> et quid facere in hac re te velim, Nam is poftquam exceffit ex ephebiS) Soiia ^ ac
ih.c.nonpoenitetinefaai. ponit, & Bcnll. fin^t imwe» a h. e. eius , qui immemor mari fit ben. Malc Don.paffive ex-
A N D R I A.
' Libere Tivendi fuit poteftas : ( nam antea 15
Qui fcire pofles , aut ingenium nofcere ,
Dum aetas , metus 9 magifter prohibebant ^ ? SO0
■ ita eft. ) SL Quod plerique omnes faciunt adolefcentuli , Ut animum ad aliquod ftudium adiungant, aute^os Alere, aut canes ad venandum, aut ad philofo«- phos; 30
Horum ille nihil egregie praeter cetera Studebat ; et tamen omnia haec mediocriter. Qjfudebam. So. non iniuria : nam id arbitror Adprime in vita efte utile , ut ne quid nimis. Si. Sic vita erat : fadle omneis perferre , ac pati-: 3 5 Cum quibus erat cunque una , iis fefe dedere , Eonmi obfequi ftudiis , 3 advorfus nemini , Nunquam praeponens fe illis. ita &cilhime Sine invidia invenias laudem , et amicos pares. So. Sapienter vitam inftituit: namque hoc tempore 40 Obfequium dmicps 9 veritas odium parit ^, Si. Interea mulier quaedam abhinc triennium Ex Andro commigravit huc viciniae, Inopia et cognatorum 5 neglegentia
1 Vu%. Uherius ; qaod me- dliis.
tro repugnat. 4 cf. Cic. Lael. 24, 2 &
2 Int. ingenium. Laftant, 5 , 9.
3 Bentl. verba advorfus-ft 5 Hic nos iam parat ad ilVis pro interpolatis habet. . Critonis advenuim. Erat vero ForCan pracponere fe iUis. AL in legg, Attici^ ut cognad ojpc
19 P. T E R E N T I I
Coafta y egregia forina , atque aetate integra» 45 So. Hei vereor, ne quid Andria apportet inali. Si. Primum haec pudice vitam ^ parce ac duriter Agebat , lana ac tela vidum qua^ritans : Sed poftquam amans acceffit , pretium polUcens , Vnvii et idem alter , ita ut ingenium eft omnium ^ Hominum a labore proclive ad lubidinem ; Acc^pit conditionem , dein quaeftum occipit. Qui tu(ii illam amabant » forte , ita ut fit , filium Perduxere illuc , ' feeum ut una eilet f. meiim. Egomet c^ntinuo mecum : certe captus eil : 55
Habet l obfervabam mane ilk>rum fervulos Venienteis , aut abeunteis : rogitabam ^ heus , puer , Dic fodes , qi^s heri Chry Qdem habuit ? nam Andriae Hli id erat nomen. So. ceneo. SL Phaedrum» aut
Cliniam 9 Dicebant, aut Niceratumi( nam hi*tres tum {imul 60 Amabant.) ehoy quid Pamphilus? quid? fymbolam Dedit , coenavita gaudebam. item alio die Quaerebam: comperiebam nihil ad Pamphiluin Qiiidquam attin^re. enimvero fpedatcun ^ fatis Putabam ^ et magnimi exemplum continentiae : 65 Na(n qui cum ingeniis conflidatur eiusmodi , Neque commovetur animus in ea re 3 tamen ,
& confiiiotuerentur viduas & ms bene» \.
orbas. a h. e. probatum fc. Paxn-
I Vulg. diftinguunt : perd»' philum. xen illuc f€c%»3 la &c» mi- 3 MS. Mark. tum^ quod
A N D R I A.
II
Scias 9 pofle habere iam ipfum fuae vitae modum. Cum id mihi placebat, tum uno ore omnte omnia Bona dicere ' , et laudare fortunas meas » 70
Qui gnatum haberem tali ingenio praeditun). Quid verbis Opus eft? hac fama impulfus Chremes Ultro ad me venit 9 unicam gnatam fuam Cum dote fumma filio uxorem ut daret*. Placviit ; defpondi : hic nuptiis didus eft dies. 75 So. Quid ^ obftat , cur non verae fiant ? Si. audies* Fere in diebus paucis , quibus haec ada funt , Chryfis vicina haec moritur. So. o fa^m bene l Beafti: metui a Chtyfide. Si. ibi tum filius Cum ilUs , qui amabant Chryfidem , una aderat fre- quens i * J<Q
Curabat Una funus : triftis interim , Nonnunquam conlacrumabat. placuit tum id miiii. • Sic cogitabam : ^icparvae confuetudinis Caufa mortem huius tam fert familiariter : Quid j fi ipfe amaflet? quid mihi hic faciet patri ? 8; Haec ego putabam efle omnia humani 3 ingeni 9 Manfuetiqiier^ animiofEcia. quid multis moror ?
minus appofitum.
1 6V(^}fii$tv, felicem prae- dicare.
2 MSS. quidam & edd. vett. addDnt igitur.
fe alienum putat. Faclt huc ilhid luftini xi^ 12. Ex^e-
quiafqiu benigru profiquutum : idque non cum amoris ^fed hu" manitatis caufa fecijje.
3 h. e. qui nihij humani 4UtquiadaliosfacilealIue& (quod hominibus accidit) a cat^&ficaegre^iisayellatur.
II p. T E R E N T I I
Egomet cpioque eiiis caufa in fiinus prodeo ^
Nihil fufpicans etiam mali. So. hem ^ quid eft ?
SL fcies. Effertur. imus. interea inter mutieres , 90
' Quae ibi aderant, forte unamadfpido adolefcentulam^ Forma l So. bona fbrtafTe ? Si, et voltu 9 Sofia ^ Adeo modeflo , adeo vemiflo » At nihil fupra. Quia tum mihi lamentari praeter ceteras Vifa efl : et quia erat forma praeter ceteras 95
Honefla , et liberali ; accedo ad pedifTequas ; Qiiae fit , rogo. fororem efle aiunt Chry fidis. Percuflit illico animum. at at l hoc illud efl l. Hinc itliae lacrumae ! haec illa efl mifericordia ! So. (^am timeOy quorfum evadas! SL funus in« terkn 100
Procedit : fequimur : ad fepulcrum venimus. In igriem impoiita efl : fktur. interea^aec fpror ^ Quam dixiy ad flammam acceffit imprudentius. Satis cum periclo. ibi tum exanimatus Pamphilus Bene diffimulatiim amorem et celatum indicat: 105 Accurrit : mediam mulierem compleditur : Mea GIjcerium,inquit,quid agis ? cur te is perditum) Tum illa, ut conftietum^facile amorem cerneres , Reiecit fe in eum 9 flens, quam familiariter. So. Quid ais i Si. redeo inde \mus y atquc^ aegre ferens. 110
Nec fatis ad obiurgandum caufae. diceret ^ Quid feci ^quid commerui ^ aut peccavi , pater ?
A N D R I A.
n
Quae fefe voluit in igaem iniicere , prohibui ,
Servavi. honefta oratio efi. So. rede pnm :
Nam (i illum obiurges, vif ae qui auxiliura tulit ; 1 1 5
-Quid &cias ilii , qui dederit damnum ,«uc malum ^ }
Si. Venit Chrem^ poftridie ad me , clamitans,
Indignum &cinus ! ^ comperifTe Pamphilum
Pro uxore habere hanc peregrinam 3. ego illud fedulo
Negare fadum. ille inftat 4 fadugi. denique 1 10
Ita tum difcedo ab illo , ut qui fe filiam
Neget datunim. So. non tu ibi gnatum l SL ne haec
quidem Satis vehemens caufa ad obiurgandum. So. qui, cedo } Si. Tute ipfe his rcbus finem praefcripfti , pater : Prope abefty.quum alieno more vivendum eft
mihi: iij
Sine, nunc meo rae vivere interea modo. So. Quis igitur relifhis eft obiurgandi locus ? Si. Si propter amorem uxorera nolit ducere ; £a priraum ab illo ^ animadvertenda iniuria eft ^ « Et nunc id operam do , ut per falfas nuptias 1 30 Vera obiurgandi caufa fit , fi deneget.
1 Damnum rei eft : malum ipfius hominis,
2 MS. Mark. & 2 Leid. comperijft fe, If aie6l iungit , ind, fac, comp, Sed praeftat vulg.
3 Gun contemtu didum;
nam hoc nomine etiam mt'* retrices nominabantur.
4 h. e. contendit , urget; cf. Tac. Annal. VI, 5,ibi- que a nobis notata.
5 h. e. ab iUo profefb f. iUius.
14 . P. T E R E N T I I
Simul , fceleratus Davus ii quid confiU Habet , ut>confumat nunc , cum nihil obfint doli : Qiiem ego credo mdnibus pedibusque obnixe omnia FaAunim : nf^gis id adeo, mihi ut incommodet, 135 Quam ut obfequatur gnato» So. quapfdptefy ' ? SL
rogas? Mala mens , malus animus» quem quidem ego fi
fenfero I • Sed quid opus efi verbis ? fin eveniat , quod volo 9 In Pamphilo ut nil fit morae, reftat Chreoies » , Qui mihi exorandus eft , et fpero confi>re% ^ 140 Nunc tuum eft offidum » has bene ut adfimules
nuptias , Perterrefacias Davum , obferves fiHwm 9 Quid agat , quid cum illo confilii captet. So. fat eft : »Curabo : eamus iam nunc intro. SL i prae, fequar.
ji CT 17'S L S C E N J 1 U * S I M O, D A V U S.
Su V\ ON dubium eft , quiri uxorem nolit filius: Ita 3 Daviim modo timere fenfi, ubi nuptias Futuras efTe audivit, fed ipfe exit foras. . D. Mirabar, hoc fi fic abiret ; et heri femper l^itas 4 ,
. I Mire Sof. interrogat, 3 Part. i<4ih. I. confirmandi
quafi nuUa caufa fit faUepdi & declarandi vim habet. domlnum. 4 An femptr^Unitas ^ per *
2 h. e. perfeflum iri. v^m \ quod videtur Donato ^
A N D R I A.
^l
Verebar , tpioriiim evaderet. 5
Qui poilquam audierat non dafum iti filio uxorem
fuo, •
^unquam cuiquam noftnim verbum fedt, neque id
aegre tuliti SL At nunc &ciet : neque , ut opinor , fine tuo magno
makx jD. Id vohiit 9 nos iic nec opinantes duci falfo gaudid, Sperantes^iam amoto metu; interea ofdtantes op-
primi ; i o
Ut ne eflet fpatium cogitandi ad difturbandas nuptias» Aftute ' ! Si. c^rnv&x quae loquitur ? D. herus eftf
neque ^ provideram. SL I>ave. i>. hem » qmd eft ? «$*/.. ehodum ^ ad me« D. Quid hic ^olt 3 ? Si. quid ais ? 2?. qua de re ? SL
rogas4 ? Meum gnatum rumor eft amare. D. id populus curat
fdlicet^? ' 15
DsKieriife^ & a Cefnero m die£ fub voce femper plur. txempiif firmatur. Confpi- ramcerte verbayquibusPsun- philus tnfra l, 5 » 27* lenita- tem patris defcribit : qui me tam Uni paffiu tft animo uf» qu€ adhuc, quae &c. facere. Sed Guyet; & Wefterhof. cranspofitionem fumunt^ordi- ivmtq[ue ftmper nrihwg fuorf
heri len. ev. quod minus placet. t Hoc &geftu, &Tulta fervili^ & cum agitatione ca- pitls dicit.
2 MSS. & edd. quidam praevideram.
3 More ferviti & ▼ernili geftu.
4 c. interrog. ihdignandc,
* 5 Ad fpe6btores converfua fijfe haec didt & cum deriftt
i6
P. T E R E N T I I
Si. Hoccine agis ■ , an non ? D. ego vero ifthuc. Si.
fed 9 nunc ea me exquirere ^ . Iniqui patris eft. nam , quod aacehac fecit » nihil ad , ; me attinet. Dum ^ tempus ad eam rem tulit , fivi , animum ut
expleret fuum:
Nunc hicdiesaliam vitam adfert ^alios mores poftulat.
Dehinc poftulo , five aequum eft, te oro , Dave , ut
redeat iam in viam. lo
. D. Hoc quid fit ) ? SL omnes qui amant 9 graviter fibi
dari uxorem ferUnt. . D. Ita aiunt. SL tum fi quis majgifirum cepit ad eam
rem improbum, 4 Ipfum animum aegrotum ad deteriorem partem
plerumque applicat. 2?. Non hercle intellego. SL non ? hem. Z>. non :
Davus fum , non Oedipus ^ Si Nempe ergo aperte vis / quae reftant , me loqui ? Z>. fane quidem. 25
(fcillcet h. L ironicum) neqqe reTpondet hero , quaft non au- diviflet, quae Ule dixerat*
I h. e. audis^ Demonftrati- ve pronuntiat, velut aurem fuam tangens.
.2 Tempus adiam rem ( fic enim coniunge) eft teippus amorum & liberioris vitae ; uti Eunuch. IV ^ x. 7 » ad
iam r^(h. e. eius rel^ iem' pus non eratm
3 Meditabundi vultum fin- gens dicit.
4 Wifterh. poetam fcrip- fiffe credit i/7/tt*(ipfus) tf/ii- mum &c. idque a librarii$ mu- tatum in ipfum,
5 Diffimulans fe intelligere^ quae heras dixerat» .fiinulat
A N D R I A.
'7
SL * Si feqfero hodie , quidqiiam in his te nuptils Fallaciae conari , quo fiant minus ; Aut velle in ea re ^ oftendi , quam fis callidus : Verberibus caefum te in piftrinum , Dave , dedam
ufque ad necem ; Ea lege atque omine 3 , ut, fi te inde exemerim , ego
pro te molam. 30
Quid ? hoc inrellextin' ? an nondum etiam ne hcc
quidem ? 2?. immo callide : Ita aperte ipfam rem modo locutus, nihil circuitione
ufus es. Si Ubivis facilius pafl^us iim , quam in hac re , me
deludier. /?. Bona verba quaefo 4. SL irrides ? nihil me fal- lis. ^ fed dico tibi ,
^rditatem fervilem , fimulque forfan fpedatoribus deriden- dum praebet henun, quem, uti Donatus acute obfcrvat^ Sphingi, xnonflro» tacite ae- quiparat. Plaut. Poen. 1,3, 34. Nam ijli quidem hercU oratiom Oedipo opus eft con- ledore , qui Sphinp interpres fuit.
I Comminado^ & fic pro- nuntiatur, ut in fingulis ver- bis ardeant minae.
ft Quldam iibb. fcript. &
edd. vett» oftendere, Probat Wefterh.
3 Le^e ad homines : OmtMe ad rem div. refertur, 6l eft firmamentum, per humana 8c divina.
4 h. e. meliora loquere, rogo te. Cum geftu ioculafi dicit.
5 Sed fufpc^um Wefterho- vio, qui literam S icp?titant putat A pr^ecod. .u;//w, /> ve- ro ex feq. iltco , adeoque le- gendum/j///.f. Edico tibi &c.
i8 P. T E R E N T I I
Ne temere facias: ' ncque tu hoc dicas» tibi non praedidum. cave. 3j
A CT U S I. S C E N A III.
D A V U S.
jLLiNiinvero , Dave , nihil loci eft fegnitiae , nequc
/ocordiae ^ , Quantutn intellexi modo fenis fententlam de nuptiis. Quae fi non aftu pro videntur , me , aut herum pefliui-
dabunf. Nec quid agam certum eft : Pamphilumne adiutem,
an aufcultem feni. Si illum relinquo , eius vitae timeo : fin opitulor y
huius minas ; 5
Cui verba dare difficile eft. primum iam de amore
boc 3 comperit :
Ferendam tamen tofcd ; quod 're(i)ondeat 7<» mhil. Cetenim Eunuch. V , 4 i 20 per auxefin coniunguntur Dico , edico vo- bis &c. Nobis vero Simo vi- detur , cum fatis iam verbo- rum fudifle fe crederet , ora« doni finem iacere voluifle cum comminatione , quae terrorem incutcret; uti Phorm. 11, 3, ^o-vDixi Pkormio-^-dixi Demi' pho; ubi como^oatio praccef-
ferat. R L m!nae fetiuuntur heri , gravius addentis cave.
1 Sic edidit Mur. Edd. ante ipfum habent nequc tu haitd dicas, quod fruflra praefert Wefterh.
2 Sepi. ad agendum. So* cord. ad confiderandum.
5 j4more hoc, fic, quafi cum taedio & reprehcnfione eius amoris loquatur*
A N t> R 1 A. 19
Me infenfus fervat , ne quam ^ciam > in nuptiis
fcdlaciam. Si fenferit , perii : aut y & lubitum fuerit ^ caufam
ceperit , ^ Quo iure , quaqiie iniuria praecipitem mein piftr^
num dabir. Ad haec mala hoc mi accedit etiam : liaeC Andria , 10 Sive ifta uxor^ (i v^amica eft 3 ^ gravida e Pamphilo efi: Audireque eonim eft operae pretium audaciam t . Nam inceptio eft amentium ^ haud amantium t QuidqUid peperiflet , decreverunt tollere : Et fingunt quandam inter fe nunc fallaciam^ t^ Civem Atticam efle hanc. ^ Fuit olim quidam fenex^ Mercator: navem is ftegit apud Andrum infulam: h obiit mortem : ibi tum hanc eiedam Chryfidis Patrem recepiffe , orbam , parvam. fabulae I Mihi quidem hercle non fit veriiimile» 10
Atqui ipfis commentum placet. Sed Myiis ab ea egreditur. atego hinc me ad fohim, ut Conveniam Pamphilum , ne de hac re pater impru*
dentem opprimat
1 Quidkm MSS. & edd. omtttum I0 in.
2 Wefterh. malit quo iUre , qwtve imuria ; praec, &c. Sed & I0 ^,qaod tuentur MSS. &edd. yett. & Prilc. L.'i8, vhn difiun3iyam habet.
3 Et hoc cum ^odam tae- dio & indlgnatione ftomachi interrumpit.
4 A narratione tranfit ad /ui/xif ff-ir i 6c eft olim fabulae propriuro.
fii
ao P. T E R E N T I I
A CT U S I. S C E N A I K
M Y S I S.
M.jt\\J6xwij ArchilliSy iam dudum : Lesbiam ad*
duci iubes. Sane pol < illa temulenta eft mulier , et temerarla. Nec fati' digna^cui committas primo partu mulierem. Tamen eam adducam. imporfimitatem fpedate
aniculae : Quia compotrix eius eft ^ Di , date facultatem y ob-
fecro/ 5
Huic pariundi , atque illi in aliis potius peccandi
locum. Sed, quidnam Pamphilum exanimatum video ? ve-
reor, quidfiet. Opperiar , ut fciam, 3 num quidnam haec turba tri-
ftitiae adferat.
A C T U S I. S C E N 4 K PAMPHILUS, MYSIS.
P. XxOccine eft humanum faftum , aut inceptum !
hoccine eft officium patris ! JW.Quidilludeft?
/ I lUa deeft in Mark. 3 Sic legit Donat. &recen-
a lo vultu remanfit oratio. fuit Heinf. AL nmc ; & iic eft
deeft enim^ idto illam yuU in MS. Bodl.
arceJfirU
A N D R I A. *i
P. Pro dcum atque hominum fidem \ quid eft , fi non
haec contumelia eft ? Uxorem * decrerat dare fefe mihodie. nonne oportuit Praefcifle me ante ? nonne prius communicatum
oportuit ? 5
M. Miferam me \ quod verbum audio ? P. quid
Chremes ? qui denegarat, Se commiflimun mihi gnatam fuam iKorem ? id
mutavit , Quoniam me immutatum viden Itane obftinate operam dat , ut me a Glycerio mife-
rum abftrahat? Quod fi fit , pereo fiinditus. lo
Adeon' hominem invenuftum efle ^ aut infelicem
quemquam ^ , ut ego fum ! Pro deum ,' atque hoininum fidem j nuUon' ego Chremetis pado aflinitatem eftugere potero ? quot
modis Contemtus , fpretu$ ? fafia , transada omnia. hem ! Repudiatus r^petor. quamobrem ? nifi fi id eft , quod
fufpicor : 1 5
Aliquid monftri alunt : ea quoniam nemini obtrudi
poteft^
I Miir.& Faem. repcrenmt tinanim nuptiarum. in MSS, quibusd. dccrevit. Prob. 2 Amatorie & ingemifceni
Tanaq. Faber. explicans de fe- hoc loquitur. cundo Simonis confilio repea»
B3
1% P.. TE R E N T I I
Ititf ad tae. M. oratio haec me miferam escanimavit
metiu P. Nam quid ego nunc dicam d^ patre ? ah ! Tantamne rem tam neglegenter agere ? praeteriens
modo Mihi apud forum , uxor tibi ducenda eft , Pamphile , hodie y inquit : para : lo
Abi domum« id mihi vifus eil dicere ^ abi cito , et
fufpende te« Obftupui.cenfen*ullummeverbumpotuiireproloqui? Aut uUam caufam, ineptam faltim , falfam , iniquam?
obmutui. Quod fi ego prius id refciflem; quid facerem, fi
quis nunc me roget ; Aliquid facerem y ut hoc ne facerem, fed nunc pri- mum quid exfequar? 15
Tot me impediunt curae» quae meum animumdi*>
vorfe trahunt : * hmoty mifericordia huius, nupdarum ^ follicitudo^ Tum patris pudor , qui me tam kni paflus eft animo
ufque adhuc , Quae meo cunque animo lubitum eft^iacefe; eino ego ut advorfer ? hei mihi !
I Anior quem ip{^ confhe- Atque hos yark>saffefttts dein
tmn habebat ;mi/. huiiu int, per vicesprodit agendo.
Giycerii. nupt. int. PhiJume- 2 Al. pauciorum MSS. fide
nae j pudor t reverentia patris. frUiciiatiQ^
A N O R I A. %y
Incertuin eft, quid agam. M. mifera timeOy incer-
tum hoc quorfum accidat. 30
Sed nunc peropus eil^aut hunc cum ipia, aut me
aliquid de iila advorfum hunc loqui. Dum in dubio eft animus , paido momento huc iUuc
impellitur. P. Quis hic loquitur? Myfis^Mve* M. o (alve,
Pamphile. P. quid agit ? M. rogas ^ i Laborat e dolore ^ : atque ex- hoc mifera follidta
eft3die; Quia olim in hunc funt conftitutae nuptiae. tum au-
tem hoc timet, 35
Ne deferas fe. P. hem , egone ifthuc cofiari qoeam i ^ Ego propter me illam decipi miferam finam ? Quae mihi fuum animum » atque omnem vitam
credidit ; Quam ego animo egregie caram pro uxore ha«
buerim § Bene et pudice eius do£him atque edu^him finam 40 Coadum egeftate ingenium immutarier? Non faciam. M. haud vereor ^ fi in te folo fit ^tum r Sjsd vim uc queas ferre. P. adeon' me igoavum putas?
t Lema qiuedatn & tnftis vulgo \e%mx fiUkka efi^ dkn^
eft refponfio , & dolore plena« quia &c.
2 Int. dolorein partus. 4 MS. Traieft. & Leid. 011%
3 Sic MSS. Leid. omnes , nes egone. Gtal86 iaaicx MS. Marck. & ed. Venet. 1490 Liiidenbr^
aliaeque vett. In edd. receou.
B4 .
%4 P. T E R E N T I I
Adeon' poiro ingratiini, aut inhuinanuin) aut ferum ? IJt neque me confuetudo , neque amor , neque
pudor 45
G>mmoveat , neque commoneat « ut fervem fidem ? M» Unum hoc fcto , hanc meritam ejQTe , ut memor
eflts fui. P. Mempr eflem ? o Myfis , Myfis : etiam nunc
• mihi , Scripta illa dida funt in animo Chryfidis De Glycerio. iam ferme moriens me vocat : jo Acceffi : vos femotae : nos ibli : incipit : Mi Pampbile, huius formam atque aetatem vide^. Nec dam te eft, quam iUi utraeque ' res nunc
* inutiles Et ad pudicitiam et ad rem tutandam fient. . Quod ego te per hanc 3 dextram oro» et ingenium
tuum , 55
Per tuam fidem, perque huius folitudinem Te obteftor , ne abs te hanc fegreges , neu deferas. Si te in germani fratris dilexi loco, Sive haec te folum femper fecit maxumi ^ Seu tibi morigera fuit in rebas omnibus. 6p
4 Te ifti virum do, amicum , tutorem , patrem :
«iUhusLugcl.nonhabetr«^. 3 Tenebat enim eum^ ut
2 Ita MSS. Lugd omnes apparet.
&, bene defendit Dacieria. 4 Sermo fradus lamiam
Al. MSS. utiUs. ffuritum finiturae. Extrema
A N D R I A- 2^
Bona noftra haec tibi pemiitto , et tuae mando fi:Ici, Hanc mi in manum dat. mors continuo ipfam
occupat. Accepi. acceptam fervabo. M, ita fpero quidem. P. Sed cur tu ab illa ? M. obftet^^icem arceflb.
P. propera; 65
Atque audin' } verbiun unum cave de nuptiis , Ne ad morbum hoc etiam. M. teneo.
A C T U S 11. S C E N A 1. CHARINUS , BYRRHIA , PAMPHILUS.
C. \Jl Uid ais , Byrrhia ?
Daturne illa Pamphilo hodie nuptum? 5. fic eft.
C. Qui fcis ? B. apud forum modo de Davo audivi.
C. vae inifero mihi I Ut animus in fpe atque in timore ufque antehac
attentus fiiit ; Ita,poftquam adempta fpes eft , laffus , cura con-
feftus, ftupet. ^ 5
B. Quaefo aedepol, Charine; quoniam non poteft
id fieri , quod vis , Id velis , quod poftit. C. nihil aliud , nifi Philume*'
nam , volo. B. Ah l quanto fatius eft , te id dare "operam , Qui iftum amorem ex animo amoveas tuo , quam id
^oqui ,
Chryfidis revocans Pamphilus fortius moyetur ipfe»
i6 P. T E R E N T I I
Qiio magis lubido fruftra incendatur tua. lo
C. Facile omnes, quum valemuSy rcda conniia
aegrotls damus. Tu fi hic * fis, aliter fentias. -S.age age,ut lubet.
C. fed Pamphilum Video. omnia expcriri c^rtum eft priiis, quam
* pereo. B. quid hic agit ? C. Ipfvm hunc orabo : huic fupplicabo ; amorem
huic narrabo meum. Credo ^ impetrabo , ut aliquot faltim nuptiis prodat
dies. 15
Interea fiet aliquid , fpero. B. id aliquid nihil eft.
C. Eyrrhia , . Quid tibi videtur ? adeon' ad eum ? B. quidni ?
fi nihil impetrcs, Ut te arbitretur fibi paratum moechum , fi illam
duxerit. C 3 Abin' hinc in malam rem cum fufpicionc
ifthac, fcehis! P. Charinum video. falve. C o falve , Pamphile. 10 Ad te advenio , fpem^ falutem , auxilium , confilium
expetens.
1 Semet indigitans hoc di- vulg. iitpote certius confilium cit. Et cft hic pronomcn no- pcreundi indicans.
tante Donato. 3 Charinus prodit honeftum
2 MSS. quidam & edd. amorem eoquc veruiii, vett. peream. Praeftat autem
A N D R I A, ^7
P. Neque pol coniilii locuai habeo, neque auxilii
q^piam. Sed ifthuc quidnam eft ? C hodie uxorem ducis ?
P. ' aiunt. C*. Pamphile , Si id facis , hodie poftremum me vides. P. Quid
ita ? C. hei mibi ! Vereor dicere« huic dic , quaefo, Byrrhia. 5. ego * dicam. P. quid eft? ij
B. Sponfam hlc tuam amat. P. nae ifte haud mecum
fentit. ehodum dic 'mihi. Num quidnam amplius tibi cum illa fuit,Charin€{?
C. ah , Pamphile , Nihil. P. quam vellem ! C. nunc te per amicitian[i .
et per amorem obfecro, Principio , ut ne ducas. P. dabp equidem operanv
C. fed ft id non potes: Aut tibi nuptiae hae funt cordi. P. cordi ? C. faltim •
aliquot dies 30 .
Profer , dum proficlfcor allquo ; ne videam. P. audi
nunc iam : Ego , Charine , neutiquam oHicium liberi efle ho-
minb puto , Cum is nil promereat, poftulare id gratiae appbni fibi. Nuptias efFugere ego iftas malo, quam tu wipifcier. ' C Reddidifti animum. P. nunc fi quid pores aut
tu, aut hic Byrrhia, 35
I Frigide loquitur & quafi id parum fibi iucundum fit»
J 18 P. T E R E N T I I
Facite , fingite , invenite, efHcite, qui detur tibi : Ego id agam , mihi qui ne detur. C. fjt habeo.
P. Davum optume Video ; huius confiHo fretus fum. C. at tu herde
haud quidquam mihi, Nifi e^f quae nihil opus funt fciri. fugin' hinc ?
B. ego vero , ac lubens.
j4 CT [/ S II. S C E N A II. DAVUS, CHARINUS, PAMPHILUS.
^D.
boni , boni quid porto ! fed ubi inveniam Pamphilum ! Ut metum , in quo nunc eft, adimam , atque ex- pleam animum gaudio,
C. Laetus eft, nefcio quid. P. nihil eft : nondum
haec refcivit mala.
D. Quem ego nunc credo, fi iam audierit fibi
paratas nuptias. C. Audin' tu illum ? D. toto me pppido exanima-
tum quaerere, 5
Sed ubi quaeram ? > quo nunc primum intendam ?
C. ceflas alloqui ? • D. ^ k\ho. P. Dave , ades, refifte. D. quis homo
eft , qui me ? o Pamphile ,
I Aut Vulg. hic additum MS. Bodl. Guyet. delet ex libro Reg. & 2 Videtur paulum confti-
omiru Dacieria «- neque eft in tifie , quafi fecum deliber aiis ,
A N D R I A. 29
Te ipfum quaero. euge , o Charine ! ambo oppor-
, tung : vos volo, P. Dave, perii. D. quin tu. hoc audi. P. interii.
D. quid tjmeas, fcio. ^
C Mea quidem herde certe in dubio vita eft. D, et
quid tU) fcio. 10
P. Nuptiae mihi. D. et id fcio. P. hodie. D. obtun-
dis, tametii intellego. Id paves , ne ducas tu illam ; tu autem , ut ducas»
C rem tenes. P. Ifthuc ipfum. D. atqui iilhuc ipfum , nil pe-
ricli eft : me vide '. P. Obfecro te , quamprimum hoc me libera mlfe-
rum metu. D. hem , Libero. uxoremtibi iam non dat Qireme$. P. qui
fcis ? D. fcio. 1 5
Tuus pater modo me prehendit : ait , tibiuxorem dare Hodie : item alia multa,* quae nunc non eft nar-
randi locus. Continuo ad te properans percurro ad forum , ut
dicam tibi haec. Ubi te non invenio, ibi afcendo in quendam ex«
celfum locum. ^
Circumfpicio. nufquam. forte ibi huius vldeo
Byrrhiam: * 20
quo tendat. ut dici f^let, mt haht ^ mc
I Fonnula fideiubendi, refplcc.
30 P. T E R E N T I I
Rogo. negrit vidiiTe. mihi moleflufn. quid agam,
ccglto, Redeunti interea ex ipfa re mi incidit fufpicio. hem , Pauhilum obfoni. ipfus trlftis. de improvifo nuptia^. Non cohaerent. P. quorfumnam ifthuc? D. ego
me continuo ad Chremem. Quum iUo advenio : folitudo ante oftium. iam id
gaudeo '. 25
*P. Rede dicis. perge. D. maneo. interea introire
neminem Video y exire neminem : matronam nullam. in aedihus Nil ornati y nil tumulti. acceffi : introfpexi. P. fcio. Magnum fignum. D. num videntur convenire
haec nuptiis ? P. Non opinor, Dave. D. opinor narras? non
rede accipis, 30
Certa res eft. etiam puerum Inde abiens conveni
Chremis , Olera etplfciculos minutos ferre obolo in coenam
feni. C. Liberatus fum ^ Dave , hodie tua opera. D. at
nullus qiiidem. C. Quid ita ? nempe huic prorfus illam non dat.
D. ridiculum caput ! Quafi necefle fit , fi huic non dat , te illam uxorem
ducere. 35
I Quafi averfiim & non fua excitat ad gaudium. confentientem Pamph. laetitla
A N D R l A. 31
Nifi vidcs ^ , nifi lenis amicos oras , ambis. C bcnc
mones. Ibo: etfi hcrcle faepe iam me fpes haec fruftrata
efl. vale,
ACTUS II. SCENA III. PAMPHILUS, DAVUS.
P. V^Uid igitur fibi volt pater ? cur fimulat ?
D. ego dicam tibi. Si id fuccenfeat m]nc,quia non dat tibi uxorem
Chremes , Ipfu' fibi eflie iniurius videatur : neque id iniuria , Prius quam tuun>, ut fefe habeat, animum ad uup-
tias perfpexerit. Sed fitu negaris ducere, ibi culpam in te transferet. 5 Tum illae turbae fient. P. ^ quidvis patiar. D. pater
eft , Pamphile^ DifHcile efl '. tum haec fola eft mulier. didum ac
faftum 4 invcnerit
t Artoficiofe Daviis Chari* nutn , ut provideat fibi , hn->* pcllit , quo (ic Pamphiii nego- tium adiuvetur.
a Al. quid vis ? patiar ? . AI. juid? vis patiar? In his rogationibus nihil fani eft. Ob amorem Glycerii iris patemis niliil opponerc cupit praeter
patientiam. Scd Davusfibl ae- quc et Pamphilo indemetuen^ impellere pariter fludet , uti fe paratum ad nuptias impcratas fimulet , & fic patri caufas iur- giorum adimat.
3 Int. refiftere.
4 Prov. celeritatis. i. c. cito. Guyet. Eugraphium fecutuc
3^
P. T E R E N T I I
Aliquam cauram ^ quamobrem eiiciat oppido. P.
eiiciat ' ? D. cito. P. Cedo igitur , quid faciam , Dave ? D. dic te
dudurum. P. hem ! D. quid eft ? P. Egone dicam ? D. cur non ^ } P. nunquam
faciam. D. ne nega. lo
P. Suadere noli. D. ex ea re quid fiat, vide. P. Ut ab illa excludar, huc concludar. D. ncJn ita eft. Nempe hoc fic effe opinor diftunim patrem : Ducas volo hodie uxorem. tu , ducam , inquies. Cedo, quid iurgabit tecum , hic redces omnia , 1 5 Quae nunc funt certa ei confilia , incerta ut iient , Sine omni perido. nam hocce haud dubium eil ^
quin Chremes Tibi non det gnatam. nec tu ea^caufa 3 jninueris Haec, quae facis; ne is fuam mutet fententiam. Patri dic velle : ut cum velit tibi iure iralci , non
queat. 20
Nam quod tu fperas , propulfabo facile. uxorem his
moribus Dabit nemo. inopem inveniet potius, quam te cor-» ^mpi finat.
didum faShim, Ita&Gracvius Y. &fic infra Heaut, ¥,1,31.
I Gravius commovetur. Id fane pati animus non erat.
% Non interrogat, fed fa- cilitatem rci innuit.
3 Sic ordina : nec tu ea caufa , ne is ( Chremes ) mu- tet fuam fent. mlnueris haec, quae facis f, de confuetudine Glycerii remitta$.
A N D R I A. jj
Sed fi te aequo animo ferre accipiet, neglegentem
feceris. ■ Aliam otiofus quaeret« interea aliquid acciderit
boni. P. Itan' credis? />. haud dubium id quidem efL
P. vide, quo me inducas, D. quin taces? 15 P^ Dicam. puerum autem ne refcifcat milu efle
ex illa , cautio eft : Nam pollicitus fum fufcepturum. D. [o facinus au«
dax ! P. hanc fidem Slbi, me obfecravit j qui fe fciret non deferturum,
ut darem. Z>. Curabitur. fed pater adeft. cave, te efletriftem
fentiat. ACTUS II. 5CENA IV. SIMO, DAVUS, PAMPHILUS.
S. iVEvifo, quid agant, aut quid captent confilL
D. Hic nunc non dubitat, quin te duftiu-um neges.
Venit meditatus alicunde, ex folo loco.
* Orationem fperat inveniffe fe ,
Qui difFerat te. proin tu fac , apud te ut fies. 5
P. Modo ut poflim , Dave. -D. crede, inquam , hoc
mihi, Pamphile,
Nunquam hodie tecum commutaturum patrem
Unum efle verbum , fi te dlces ducere.
1 Al. alia; frnftra. rationm.
.. A Mf, Mark. &^ Palat. i
c
34
P. T E R E N T I I
ACTUS II SCENA V. BYRRHIA% SIMO, DAVUS, PAMPHILUS.
B. XxErus me , rcIiQis rebus « , iuflit Pamphilum Hodie obfervare , ut , qyid Sgeret de nupriis , ^ Scirem. id propterea nunc hunc ^ venientem fequon Ipfum 3 adeo praefto video cum Davo. hoc agam 4, S. Utrumque adeffe video. D. hem , ferva 5. S.
Pamphile. 5
D. Quafi de improvifo refpice ad eum. P. ehem^
pater. D. Probe. S. hodie uxorem ducas, ut dixi , volo. B. Nunc noftrae pani timeo , qiiid hic refpondeat. P. Neque ifthic , oeque alibi tibi ufquam erit in me
mora. B. hem ! D. Obfnutuit ^. B. quid dixlt ? S. facis , ut te decet, lo Quum ifthuc , quod poftulo , impetro cum grana. Z>. Sum verus? B. herus^ quantum audio, uxbre
excidit.
1 MfT, quidam addunt om- nibus.
2 int. Simonem , ut qui nunc venit ad revlfendum.
3 int» Pamphilum.
4 Dicitur cum gcftu corpo- ris > fe parantls ad obfervan* dum.
5 int. te, h. e. cave ne pecces , fac apud te ut fis. Sic Davus Pamphilum praemo- net, dcin iubet: quaji dc im- prov, &c. Scenicum eft.
6 Sic evenit, quod fupra praedixcrat Davus ; mox fub- iungens, fum ycrus'r
A N D R I A. 35
S. I niinc iam intro : ne in mora , cum opus fit, fies. P. Eo. B. nullane in re effe homini cuiquam fidem ! Verum illud verbum eft , vulgo quod dici folet , 1 5 Omnes fibi malle melius effe , quam alteri. Ego illam vidi virg^nem : forma bona Memini videre. quo aequior fum Pamphilo , Si fe illam in foinnis, quamSlium, ample£li maluit. RenuntiabOf ut pro hoc malo mihi det malum. 20
ACTVS II. SCENA VI.
DAVUS, SIMO.
Portare, et ea me hic reftitiffe gratia.
S. Quid Davus narrat ? D. aeque quidquam nunc
quidem '. S. Nihilne ? hem. D. nihil prorfus. S. atqui ex-
fpedabam quidem. D. Praeter fpem evenit : fentio : hoc male habet
virum. j
S. Potin* es mihi verum dicere ? D. liihil facilius. S. Num illi ^ moleftae quidpiam hae funt nuptiae, Propter huiusce hofpitae confuetiidinem ? D. Nihil hercle, aut fi adeo , bidui eft , aut tridui Haec follicitudo. noftin"? deinde definet. 10
I h. e, nihil, comicc« Pal, extenuet^ levemque fe fimu- a. ntqitt. let, ut Davus audeat confi'
% Vidc, 'quomodo omma teri.
c»
36
P. t E I^F. N T I I
Etenim ipfus fecum cam rem refla repuiavit via. S. Laudo. D. ' dum licitum eft ei , dumque aetas tulit, Amavit : tum id dam. cavir, ne unquam infamiae Ea res fibi eflet , ut virum fonem decer. Nunc uxore opus efl : ^ animum ad uxorem
appulit. I j
5. SubtriftiS vifu' eft effe aliquantulum mihi. Z>. Nihil propter hanc rem : fed eft^ 3 , quod fuccen.
fet tibi. S. Quidnam eft? D. 4 puerile eft. S. quid eft ? Z>.
nihii ^ S. quin dic, quid eft? Z>. Ait , nimium parce facere fumtum. 5. mene ?
D. te. Vix , jnquit , drachmis obfonatus eft decem, lo Num filio videtur uxorem dare ? Quem,inquit, vocabo ad coenam meorum aequalium Potiftimum nunc? et , quod dicendum hic (ietf Tu quoque perparce nimium. non laudo. S. tace. J9. Commovi. S. ego, ifthaec re^e ut fiant»
quaerere , quid refpondeat: & ad quam caufam derivet aver- fa fufpicione triftitiam Pam- phili , quam animadvertit fe- nex. Sed forfan fic tergiver- fatur , ut id , quod quafi irri- dens feni dicere geftit , Simo, qucm curiofum fecerat , iuflu fuo fe expreflfiffe credat, 5 Al« iubdunt eji.
videro.
1 Mire hic utitur verbis fe- nis. V. fupra 1,2, i8.
2 Habet hic verfus lepidum iocum , quia quod Simo de Philuniena intelligit, Davus de Giycerio dicebat ; ncque aliter fpe^atores capicbant.
3 int. fubtriftis; al/f^ ejl , (ob) quod fuccenfcat tibi.
4 Videtur Davus nunc
A N D R I A. 37
» Quidnam hoc rei eft ? quid hic rolt veterator fibi ? Nam fi hic mali eft quidquam , hem illic eft huic rei caput.
ACTUS III. SCENA I.
MYSIS, SiMO, DAVUS, LESBIA, GLYCERIUM.
Af.ll
.Ta pol quidem res eft , ut dixti , Lesbia : Fidelem haud ferme mulieri invenias virum. S. Ab Andria eft ancilla haec ? quid narras ? D. ita eft. M. Sed hic Pamphilus. S. quid dicit ? M. firmavit
fidem. S. hem ! D. Utinam aut hic furdus, aut haec muta fafta fit! 5 M. Nam quod peperiffet, iuffit tolli. S. o lupiter ! Quid ego audio? adum eft, fiquidem haec vera
praedicat L. Bonum ingenium narras adoIefcentis.Af. optumum^ Sed fequere me intro , ne in mora illi fis \ L. fequor. D. Quod remedium nunc huic malo inveniam?
S. 3 quid hoc? 10
Adeon* eft demens ? ex peregrina ? 4 iam fcio : ah ! Vix tandem fenfi ftolidus. D. quid hic fenfiffe ait?
I Haec tacite & apud ie. ' 2 NonnuHi Mfl*. addunt, fuum cptts efl^
3 Haec fecum fenex.
4 Quafi meditabundus paa«
lum tacet. Mox inrenta frau- de, ut credebat, laetus in» quit, iam fcio , ah ! Wefterh. mallet vah^ idque fequent^* btts coniungl
C3
J8
P. T E R E N T l I
S. Hacc primum affcrtur iam mihi ab hoc fallacia ; Hanc fimulant parere j quo Chremetem abilerrcant. G. » luno Lucina, fer opcm ! ferva mc, obfecro ! 1 5 S. Hui, tam cito? ridiculum. poftquamante oilium Mc audivit ^ ftare, adproperat. non fat commode Divifa funt tcmporibus 3 tibi, Dave,hacc. D. mihin'? S. Num immemores difcipuU ^) D. ego, quid
narres, nefcio. S. Hiccine me fi imparatum in veris nuptiis 20 Adortus effet , quos mihi ludos redderet ! Nunc huius pcrido fit : ego in portu navlgo,
JCTUS III. SCENA II.
LESBIA, SIMO, DA VUS.
I. xTLDhuc, Archillis , quae adfolent, quaeque
oportet Signa efle ad falutem , omnia huic effc video. Nunc primum fac, iftaec ut lavet: poft deindc, Quod iuffi 5, ei dare bihere,et quantum iinperavi, Date. mox ego huc reverton 5
1 Kaec Glycerii vox pofl Scennm tollitur.
2 Sc. Clycerium, qiiac cx Myfide & Lesbia intrantibus itl ^udilTe potcrat.
3 Locutio ab ipfa fcena translata, ubi omnia a^ibus, partibus, temporibus divifa.
i. e. diftributa dict^bantur.
4. int. Mynn, Lesbiam , Pamphilum , omnos per quos agatur faliucia.
^ Vide , ut au^loritatem & iai^antiam medicorum imite- tur in fmgulis.
A N D R I A. 39
Per ecaftor fcitu* puer cft natus Pamphilo.
Deos quaefo 9 ut fit fuperftes ■ : quandoquidem ipfe
^ eft ingenio bono , Cumque huic veritus eft optumae adolefcenti facere
iniuriam. S. Vel hoc quis non credat, qui norit te, abs te.
efle ortum ? D. quidnam id eft? 5. Non imperabat coram, quid opus faGto effet
puerperae : lo
Sed poftquam egrefta eft, illis, qtkae flmt intus^
damat de via. O Daye , itan' contemnor abs te ? aut itane tan- , ^
dem idoneus Tibi videor efte , quem tam aperte fallere incipias
dolis? Sartim accurate 3, ut metui videar certe^ fi refci-
verim. /?. 4 Certe hercle nunc hic fe ipfus feUit , haud ego.
S. «dixin* tibi ? i ^
Interminatus fum , ne faceres? num veritus? quid
rctulit ? Credon* tibi hoc nunc, pepcriffe hanc a Pamphilo ^ D. Teneo, quid erret: et quid agam^ habeo. S^
quid taces?
1 L inu patri^ 1. expone iedcautemefefellKTedebebas.
falvus. 4 Ad fpedatores converfus
2. int. Pamphilus. loquttur. 3 h. Qȣiltim non ita aperte,
C4
40 P. T E R E N T I r
D. Quid crcdas ? quafi non tibi rcnuntiata fint haec ,
fic fore. S. Mihin* quifquam ' ? D. eho ! an tute intellexii
hoc afiimulari ? S. irrideon %o
D. Renuntiatum cfi. nam qui ifihaec tibi incidit
fufpicio ? S. Qui ? quia te noram. D. quafi tu dicas , fa£lum
id confilio meo. 5. Certe enim fcio. D. non fatis me pernoiti etiam ,
qualis fim, Simo. S. Egone te? D. fed, fi quid narrare occoepi,
continuo dari Tibi verba cenfes. S. falfo *. D. itaque hercle nihil
iam mutire audeo. 15
S. Hoc ego fcio unum, neminem peperifie hic.
D. intellexti 3. Sed nihilo feciu' mox defercnt puerum huc ante
oftium. Id ego nunc tibi rcnuntio 4, herc^ fiiturum, ut fis
fciens: Ne tu hoc mihi pofierius dicas , Davi fa£tum con*
filio, aut dolis. Prorfus a me opinionem hanc tuam cfle ego amo-
tam volo. 30
1 Favet fibi fenex in coi 4 Fingit fc prodere, quod
quod fe vult perfpicaciorem ipfe fa6brus eft : ut non cre-
Vkleri. dat fenex ab eo fieri^ quod
% Ironice pronuntiandum. praedbcerit fore.
3 h. e. rem teoest
A N D R I A. .41
S. Unde id fcis ? D. audivi , et credo. multa con-
currunt fimul , Qui conieduram hanc nunc facio. iam primum
haec fe e Pamphilo Graridam dixit efle. inventum efl: falfum \ nunc »
poftquam videt Nuptias domi apparari 9 miffa efl anciUa illico Obfletricem arceflitum ad eam , et puerum ut affer-
ret {imul. 35
Hoc nifi fit , puerum ut tu videas^ nihil mcventur
nuptiae. S. Quid ais * ? cum -intellexeras Id confilii capere, cur non dixti extemplo Pamphilo ? D. Quis igitur eum ab illa abftraxit , nifi ego ? nam
omnes nos quidem Scimus , quam mifere hanc amarit. nunc fibi uxorem
expetit. 40
Poflremo id mihi da negoti. tu tamen 3 idem has
nuptias Perge facere ita , ut facis : et id fpero adiuturos deos. S. Imo abi intro : ibi me opperire , et quod parato
opus eft 9 para, Non impulit me» haec nunc omnino ut crederem*
1 Ex opinione Simonis di- verfute it obviain , ut etiam cit , & eius utitur errore. comprehenfus elabatur.
2 Quaqua fe verteret Da- 3 Mf. Bodl. non agnofck ' vus , obvium infeftumque in- 7o idem , neque ed. 1469. venit fenem : & tamen ita
41 P. T E R E N T I 1
Atqiie haud fcio, an, quae dixit, fint vera omnia *. 45 Sed parvipendo. lUud mihi multo Uiaxumum efl , Quod mihi polliciiu'eft ipfus gnatus. nuiic Chremem Conveniam : orabo gnato uxorem - : id fi impetro ^ Quid alias 3 malim , quam hodie has fieri nuptias ? Nam gnatus quod poUicitu* eft , haud dubium eft mihi f ^O
Si nolit, quin eum merito poflim cogere. Atque adeo in ipfo tempore eccum ipfum 4 obviamu
ACTUS III. SCENA III.
SIMO, CHREMES,
S. JLubeo Chremetem 5. C. oh l te ipfum quaere*
bam. S. et ego te. C. optato advenis. Aliquot me adiere , ex te auditum qui aiebant , hodie
filiam Meam nubere tuo gnato : id vifo, tune 9 an ilU in«
faniant. S. Aufculta paucis : et quid ego te veUm , et tu
quod quaeris, fcies. C Aufculto: loquere, quid vtlis. 5
S. Per ego te deos oro , et noftram amicitiam ,
Chreme , Quae incepta a parvis, cum aetate accrevit fimul :
1 h. e. fortafEs omiua funt 3 h. c. cur allo tempore. yretz. 4 int. Chremetem.
2 Subim. iit det. cf. Sc. iv^ 13. 5 im. falvere.
A N D R l A-
45
Perque unicam gnatam tuam , et gnatnm meiun , Cuius tibi potefias fumma fervandi datur ; Ut me adiiives in hac re: atque ita , ut nuptiae lo Fuerant futurae , fiant. C ah , ne me obfecra * : Quafi hoc te orando a me impetrare oporteat. Aiium eiTe cenfes nunc me , atque olim y quum
dabam? Si in rem efl utrique , ut fiant 9 arceffi iube. Sed fi ex ea re plus mali eft , quam commodi 1 5 Utrique , id oro te , in commune ut confulas : Quafi illa tua fit , Pamphilique ego fim pater. S. Imo ita volo , itaque poftulo , ut fiat, Chreme : Neque poftulem abs te, nifi ipfa res moneat. •
C quid eft ? S. * Irae funt inter Glycerium et gnatum. C. 5
audio. 10
S. Ita magnae , ut fperem poflfe avelli# C. fabulae. S: Profefto fic eft. C: fic hercle, ut dicam tibi : Amantium, irae , amoris 4 integratio eft. S. Hem, id te oro, ut ante eamus, dum tempits datur, Dumque eius lubido occlufa eft contumeliis. 15 Priusquam harum fcelera, et lacrumae confiftae dolis.
1 Placabilis 6c lems amicus pcr totam &bulam inducitur Chremes , ut cognitioni ad ul- timum intereffe poflit.
2 Hoc laeto vultu pronun- tiat Simo , ut contrarium ei , al. ridintegraiio.
quod Chremes ipfe dixerat^ Pamph. pro uxore habere hanc peregrinam.
3 Cum rifu refpondet.
4 Al, codd. rcinugratio;
44
P. T E R E N T I I
Reducant animuin aegrotum ad mifericordiam ^ Uxorcm demus. fpero confuetudine , et • Coniugio liberali devindum, Chreme, Dehinc facile ex iilis kk emerfurum malis. 30 C Tibi ita hoc videtur : at ego non poffe arbitror ^ Neque illum hanc perpetuo habere , neque me
perpeti. S. Qui fcis ergo ifthuc , nifi pericutum feceris ? C. At iflhuc periculum in filia fieri , grave eft. •S*. Nempe incommoditas ■ denique huc omnis
redit; j^
Si eveniat , quod di prohibeant , difceilio. At fi corrigitur^ quot commoditates ^ , vide : Principio amico filium reftitueris: Tibi generum firmum , et filiae invenies virutn. C Quid iftic 3 ? fi ita iftuc animum induxti effe
utile 9 40
Nolo tibi uUum commodum in me claudien S. Merito te femper maxumi feci , Chreme. C Sed quid ais ? S. quid ? C qui fcis eos nunc
difcordare inter fe ? S» Ipfu' mihi Davus , qui intimu* eft eorum con-
filiis , dixit :
I h. e. tnaluin f. moleitia. Molli vetbo extenuat rem atrocifTimam. fic & divonium H>ium difcejjio lenius dicitur Simom.
% h. e. bona f. emolumenta.
MSS. quidam addunt inde.
3 Formula concedentis pofl aliquam relu^tionem. Sic Eu- nuch. I > 2 , 91 » Heaut. 5 » 5>9. Adelplui,a,53.
A K D R I A. 45
£t is mihi fuadet , nuptias , quantum queam , ut maturem. 45
Num cenfes faceret, filium nifi fciret eadem haec veUc ?
Tute adeo iam eius audies verba. heus , evocate buc D^vum.
Atque eccum , video ipfum foras exire.
ACTUS III. SCENA IV. DAVUS, SIMO, CHREMES.
Z). JtVd te ibam. S. quidnam eft ?
D. Cur non arceffitur ? iam advefperafcit *. S. au-
din' tu illum? Ego dudum non nihil veritus fum , Dave, abs te,
ne faceres idem ^ Quod volgus fervorum folet , dolis ut me deluderes, Propterea quod amat filius. D. egon' iftuc faccrem ?
S. credidi : 5
Idque adeo metuens vos celavi , quod nunc dicam.
D. quid ? S. fcies : Nam propemodum habeo tibi iam fidem. Z>. tandem
agnofti, qui (iem. S. Non fuerant nuptiae futurae. D. quid ? non ?
S. fed ea. gratia
1 Id vult , tempus nuptia- erat vefpertinum , hinc totics nun. iam inftarc. Quod quia de facibut mcntio.
4« . P. T E R E N T I I
Sum. fervon' fortunas meas me commififle futuli ? Ergo pretium ob ftultitiam fero : fed inultum nun-
quam id auferet. D. Pofthac incolumem fat fcio fore me ^ fi devito
hoc malum. 5
P. Nam quid ego nunc dicam patri ? negabon* velle
me, modo Qui fum poUicitus ducere ? qua fiducla id facere
audeam ? Nec quid » rhe nunc faciam , fcio. D. nec * quid de
me , atque id ago fedulo. Dicam , aliquid iam inventurum , ut huic malo ali-
quam producam moram. P. ohe. D. Vifus fum. P. ehodum , bone vir 3 , quid ais ?
viden* me tuis confiliis 10
Miferum impeditum efle? D. at iam expediam,
P. expedies ? D. certe , Pamphile. P. Nempe, ut modo. D. imo melius fpero. P. oh,
tibi ego ut credam, furcifer? Tu rem impeditam et perditam reftituas ? hem ,
quo 4 fretu' fum ? Qiu me hodie ex tranquilliffima re coniecifti in
nuptias.
2 MS. Mark. & ed. Ven. 1490. de m. Sed & alibi 7# me abfolute ponitur* cf. infra IV, 2, 26. Adelph. IV, 4, a.&PUat.Aul. IV, 10,46.
2 Variant edd. AL necqui^ dem me; al. nec me quidem.
3 ironia comminantis.
4 MSS. quidam & edd* fretus fiem.
A N D R I A. 49
An noq dlxi hoc cfle fiiturum ? D. dixtL -P. quid
meritus ? D. crucem. 1 5
Sed fme paululum ad me redeam : iam aliquid difpi*
ciam. P. hei mihi, > Cum non habeo fpatium ^ ut de te fumam fuppli«
cium , ut volo : Namque hocce tempus, praecavere mihi me, haud
'te ulcifci , finit ^..
A cr U S ,1 y. S C E N A h CHARINUS, PAMPHILUS, DAVUS.
cXnOccine eft credlbile, aut memorabile, Tanta vecordia innati cuiquam ut fiet , \ix malis 3 gaudeant 4 alienis , atque ex inccmmodid Alterius fua ut comparent commoda? ah, Idne eft vemm 5 ? imo id eft genus hpminum pef^ fumum , 5
1 Al.MSS.&edd.c^.
2 Tranfiiciuntur h. 1. dis- lunfia^ quod fit» ubi 'l^ fcd omittitur. Sino autem cft non • vcto 9 6c haudfino eft veto. Ita h. 1. alterum iubet, alterum vetattempus. Sic Phaedr. IV, 17, 31. Non veto dimitti, v«- rum cruciari fame,
3 MSS. quidam gaudeat.
&-mox comparet. Ita & cum vett. nonnullae editipnes lun* tuiaei
4 AL omittunt alicnis,
5 Rei atrocitate perciius iufpirans quafi dubitare fecum videtur^ fierine poffit, ut ho- mines fiftt eiufmodi , qualem ipfe Pamphiium expertm erat.
^o
P. T E R E N T I I
In df negando modo qiieis pudor pauluium ^ adeft : Poft ubi iam tempus eft promiiTa perfici ^ Tum coadi neceflario ^ fe aperiunt , et timentf Et tamen res ) cogit denegare. ibi Tum eorum impudentiffima t>ratio eft: lo
Quis tu eil ? quis mihi cs ? cur meam tibi ? heus , Proxumus fmn egomet mihi. attamen, ubi iides ? Si roges , nihil pudet : hic , ubi opus eft 4, Non verentur: illic, ubi nihii opuseft ^ ibi verentun Sed quid agam ?'adeamne ad eum ^ et cum eo iniu- ' riam hanc expoftulem? 15
Ingeram mala multa? atque aliquis dicat, nihil
promoveris. Multum moieftus certe ei fuero, atque animo ^
morem geftero. P. Charine , et me et te imprudens , nifi quid dii
refpiciunt , perdidi. C. Itane imprudens ? tandem inventa eft caufa : fol-
vifti fidem 7. P. Qui tandem ? C. etiam nunc me ducere ^ iftis
didis poftulas ?
I h. e. adeft afiquis pudor, ne denegent; promifla non praefiahtibus abeft pudor. cf« Plaut. Epid.II» I , I. Trimun. II, 4 »102.
% Alias, coadi nece(Etate.
3VariantMSS.&edd.AL
€og^ ios (ed. 1503;. MS.
10
Mark. res.permit den»
4 Ubi promiflis ftare de- buerunt.
5 Ubi promittere aut dene- gaire poterant.
6 Sc. irato.
7 Ironice, 8h.e.deludere.MSS. qui-
A N D R I A. 51
P. Quld ifthuc eft ? C. poftquam mc aittarc dixij
complacita eft tibi* Heu me miferum , cum tuum animum cx animo
fpedavi meo. /*. Falfu' es '• C. non tibifatis efle hoc vifum foU*
dum eft gaudium ^ Nifi me laftafles amantem 9 et falfa fpe produceres } Habeas \ P. habeam ? ah nefcis quantis in malis
verfer mifer, 15
Quantafque hic fuis confiliis mihi confecit foUici*
tudines Meus qa]2m£?¥* C. quid ifthuc tam minim^ ft de
te exemplum capit 5 ? P. Haud ifthuc dicas, fi cognoris vel me, vd
amorem meum. C. Scio 4/cum patre altercafti dudum, et is nunc
propterca tibi Succenfet , nec te qoivit hodie cogerc , illam ut
duceres* 30
P. Imo etiam , quo 9 tu minus fcis aerumnas meas ^
dam & edd. vett. etiam anni 1469. ftducere; al. fubdmtrt. male.
1 h. ]. fallerit.
2 Irate loquitur.
* 3 h. e. fl tuo exempk) ufus contia te» itidem fallit te»ut alii a te falluntur. ^lronia^ uti & mox«
5 £ft qm cafus fextus, quafi vh id^ quod haec fcire te putas , minus fcis , f. tan-> . tum abeft, ut id fcias, ut pothis nefcias rem* Similem conftr. vide ap. Cic. pro L. Manil. 19. Quo mihietiami/h» dignitu videtur &c«
51 P. T E R E N T I I
Hae nuptiae non apparabantur mihi 9 Nec pc^ulabat nunc quifquam uxorem dare. C Scio : tu coadus tua voluntate es. P, mane 9 Nondum fcis. C fcio equidem < illam dudurum
effete. 3^
P. Cur me enecas ? hoc audi. nunquam deftitit * Inftare , ut dicerem efie duSurum patri : Suadere» orare^ ufque adeo donec perpulit. C. Quis homo iflhuc? P. Davos. C. Davos? A J
interturbat omnia. C. Quamobrem ? P. nefcio , nifi mihi deos fatis 40 Scio fuifle iratos, qui aufcuitaverim.
C. Fadum hoc eft , Dave ^} D. fafium. C hem
quid ais , fcelus ? At tibi dii dignum fadis exitium duint. Eho , dic mihi , ft omnes hunc coniedum in nuptias Inimici vellent, quod, niff hoc, con^lium darent? 45
D. Deceptus fum, at non defatigatus 5. C. fcio \ D. Hac non fucceffit, alia 7 aggrediemur via :
2 Hoc ferio dicit. aVia agp-edtemur via. Cic. dc
2 Pamphilus 1. taediofe de- Orat, III. Profefh nunquam monftrat digito Davum , non defatlgabor, nunquam conqulef advertente Charino ; 1. pertur- cam ; & Brutus in ep. 16. ne battis nomen omittit. defatigere, neu difjidas inprae-
3 Reiiciunt quidem Heinf. fentihus malis prohibendis, & Bend. (tfl Donat. tamen 6 Deridet Davum nova approbat verbum interturbat, promittentem.
Vulg. Davus omaia. 7 MSS. quidam & edd. vett.
4 PercufTus rogat Charimis. aggrcdiamur.
5 Mox ipfe Dav. expUc^t:
A N D R r A.
11
Nlii id putas, quia prirno proc^ffit parum, Non pofie iam ad falutem converti hoc malom. P. Imo etiam : namfati' credo,fi advlgilaveris, 50 Ex unis geminas mihi conficies nuptias* D. Ego, Pamphile , hoc tibi pro fervitio debeo >. Conari manibus , pedibus ^ nodefque et dies Capitis pertculum adire, dum profim tibi. Tuum 'ft, fi quid praeter fpem evenit, mihi ig-
nofcere. • 55
Parum fuccedit quod ago , at facto fedulo. Vel melius * tute reperi, me miffum face. P. Cupio. ^ refiitue in quem me accepifti ibcum. £>. Facialm. P, at iam 3 hoc opus eft. D. hem, 4 ft ,
mane : concrepiiit, a Glycerio oftium ^ P. Nihil 9d te. D. quaero. P. hem, nunccine de-
mum ? D. at iam hoc tibi inventum dabo. 6a
1 MSS. . BodL c<3. V«m i49o6cIunt. i^^.tutealiud. Edd. Argent. 1496. Ald. Steph. & lo. Fabrini tu aUud. ut & notante Faemo in qui- busdatn libb. legitur. Pendet antem hic v6rfus a v. j 5 •
2 Citat Faem. ex libb, ant^ nflitue, quem, omiflb in. Et ka eft m MS. Bodl Sed Uid. I. ed. lunt. 1505 & xj6j
3 7o/j/nicunienipha{iproi^ nuntiandum.
• 4 Guyet. ft delet, utpote non ab audore ; fed ab afiorU bus profefium. Al. edd. 1469. & 1496 habent pro eo Sed. Sed faepe in MSS. fcribitur y^f; inde forfan^?.
5 Athenis fores in publicunt aperiebantur. Et fic monendi erant forte praetereuntes, nci fores iis impingerenl^
J4 P. T E RENT r I
A CT U S I f^: S C E N A II. MYSIS, PAMPHILUS,CHARINUS, DAVUS^
jlf, ' JL Am , ubi ubi erit, inventum tibi curabo , ti
mecum adduQum Tuum Pamphihun : tu modo , ^me mi , noli te
macerare. P. Myfis. M. quid eft ? hem Pamphile , optume mihi
te ofFers. P. quid eft ? M. Orare iuflit, fi fe ames, hera, iam ut ad fefe
yenias: Videre zn te cupere. P. vah ! perii : hoc malum
integrafcit. 5
Siccine me, atque illam opera tua nunc miferQs
follicitarier ? Nam idcirco arceflbr, nuptias quod mi apparari
fenftt. C. Quibu' ^ quidem quam facile poterat quiefci ,
fi hic quieflet. Z>« Age , fi hic non infanit fatis fua fponte, inftiga,
M. atque aedepol, Ea res eft , proptereaque nunc mifera in moerore
cft. P. Myfis, 10
* I Al. idtn iam, (nupuis). Sed neque a nup-
ft int. Pamph. atque Gly* tiis quiefcimus, nifi poft nup-
car. Quiefci comrariufn 7<» tis^y neque nuptias quiefii
foUicifart. Al. malunt juihus fapienter difium fit.
A N D R I A. J5
Per omneis tibi adiuro deos': nunquam eam me de«
fertm*um ; Non, fi c^piundos mihi fciam efle inimicos omneis
homines. Hanc mihi expetivi; contigit: conveniunt mores;
valeant 9 Qui inter nos > difcidium volunt : hanc , nifi mors^
mihi adimet nemo. M. Refipifco. P. non Apollinis magi'^ verum ^atque
hoc, refponfum eft. 15
Si poterit fieri 9 ut ne pater per me ftetiffe credat, QuO minus hae fi^rent nuptiae : voIq. fed & id non
poterit i Id faciam^ in proclivi quod eft » per me fi^tifte uf
credat. Quis videor ? C. mifer aeque atque ego. D. confr-
lium quaero. C. * fortis. P. Scio,^ quid. <;onere ^. D. hoc ego tibi profeAo
effedum reddam. 20
i\ bm hoc opus eft. I>. quin iam habeo. C. quid
eft ? Z>. huic 9 non tibi , habeo ; ne erres.
I Difcidium eft diftraftio amantium non yolentium. AL dijjidium^ Noftrum fortius eft^ DiJJuiium magiseft Yolentium.
j?. Donat.^ citat & foftis , undeTan. Faber leg* cenAiit At fortis , quafi Char^ fermo- oem a Davo imerruptum fic
finiverit : at fortis es. MSS. quidam & edd. yeufortis ts. Kos ^e fbrtis refponfum cre- dimus Davo, quem laudare velit Charinus.
j h. A, Co^nitum habeo». quales coneris faUacias. &if« fidit ei Pamph.
i>4
>
56 P. T E R E N T I I
CV Sat haSeo. P. quid facies ? cedo. 2?. dies hic im
ut fit fati' , vereor , Ad agendum : ne vacuum effe me nunc ad narran«
dum credas. Proinde hinc vos amolimini : nam mihi impedimento
eflis. P. Ego hanc ' vi&m. D. quid tu ? qiio hinc te agis ^ ?
C. verum vis dicam ? D. imo etiam %^ Narrationis ? incipit mihi initium. C. quid me fiet ? D. Eho tu impudens-, non fatis habes, quod tibi
dieculam addo, Quantum huic promoveo nuptias ? C. Dave, atta*
men. D. quid ergo ? C Ut ducam. D. ridiculum \ C. huc face ad me
venias , ii quid poteris. D. Quid veniam ? nihil habeo. C. attamen fi quid.
Z>. age, veniam. C. fi quid, 30
Domi ero« D. tu Myfis, dum exeo ', parumper
opperire hia M. Quapropter ? D. ita fado eft opus. M. matura.
D. iam ^ inquam , hic adero.
I Int. Glycerium.
% Per intierrogationetn ad- monet Davus Charinum ^ ut ^ ipfe abfcedat.
j Sc quo eat; cuius.vc-
lut prooemium eft , vcrum vit
dicam.
4int. hominem, 1. diftum, 5 Haec in aedes Glycerii
intrans dlcit.
A N D R I A. 57
ACTt/S IV. SCENA III. M Y S I S.
INll ne effe proprium ' cuiquam? Dii voftram
fidem ! Summum bonum effe herae putabam hi^nc Pam-
philum j ^
Amicum , amatorem , virum , in quovis Idco Paratum : verum ex eo nunc milera quem capit ^ Dolorem ? facile 3 hic plus mali efl , quam illic
boni. 5
Sed Davus exit. mihomo , quid iftuc obfecro eft 4 ? Quo portas puerum ?
ACTUS IV. SCENA IV. DAVUS, MYSIS. •
M
Z>.iTAYfis , nunc opus eft tua s
I h. e. ftabile & perpetuiiin, Wefterhov. non fapit» dum
jion interruptuin dolore; cf, h. 1. adv. loci putat,&A/c re-
mox v.4&infraV;5, 5.MS. fert ad Glycerii aedes, illic
BodL nihilnc culquam komni ad Simonis aedes. .
proprium, 4 Scilicet involutum pue-»
% Al. lahorem , quod We- nim Davus geftabat ; quent
ftcrh. praefert. poftquam ille expedivit , inter-
3 Hic-illic, notantur tem- rogat Myfis» quo portas pue-^
pora, iUic praet. cum Glyc. rum?
fruereturPamphiloj/iic prae- 5 Properamis & impenfe
iens« quo nunc mifcra cjt mctu, agentis Davi verba.
5« P. T E R E N T I I
Mihi ad hanc Fem expromta ' memoria atqiie aftutia. M. Quidnam ihcepturus ? D. accipe a me hunc ocius Atqueante noftram ianuam appone. M. obfecro^ Hiimine ? 27. ex ara ^ hinc 3 verbenas tibi , 5 Atque eas fubfterne. M. quamobrem id tute non facla? •/>• Quia, (i forte opus (it ad herum.4 iusiurandiim
mihi Non appofuifle , ut liquido poflim*. M. intellego. 5 Nova nunc religio in te ifthaec inceflic , cedo ? . D. Move ocius te, ut, quid agam, potro intellegas. 10 Proluppiter! ilf. quid?/?. fponfae pater intervenit. Repudi<5 coniilium, quod primum intenderam. M. Kefcio quid narres. V. ego quoque hinc ab
dextera ^
Venire me affimulabo. tu , ut fubfervias Orationi ^ , utcunque opu* fit verbjs , vide». 1 5 M. Ego , quid agas, nihil intellego : fed , fi quid eii, Quod mea opera opus fit vobis, aut tu plus vides, Mdnebo , ne quod voftrum remorer commodum.
1 AL Maluia, pro quo poft Facmuin Tan. Faber pugnat , fed fruftra.
' 1 Quae erat in veftibulo ex ttiore Graec. & Rotn.
3 int. fume. feftinantius fc« loquitur.
4 Quidam MSS.. & edd. Tett. iurandum^ & fic leglt
IXwiat, cf. Plaut. Cift. II, i , 16. iibi al. iurandOf al. iureiw* rando,
5 MSS. quidam & ed, vett. undc nova &c.
6 h. e. orationi meae tuam accommodes refponiio'^ nem.
A N D R I A. 59
A CT U S I y. S C E N A V. CHREMES, MYSIS, DAVUS.
CIvEvertor , poftquam , quae opus fuere ad
nuptias Gnatae , paravi, ut iybeam arcefC. fed quid hoc * ? Pnerhercle eft. mulier , tun' appofuifti hunc ? Mubi Illic ^ eft ? C. non mihi refpondes ? Af. nufquam eft.
vae miferae mihi , Reliquit me homo , atque abiit. D. di voftram
fidem! y
Quid turbae eft apud forum? 5 quid iUic hominum
litigant? Tum annona cara eft. quid dicam aliud , nefcio 4. M. Cur tu obfecro hic me folam? Z). hem,quae
haec eft fabula ^ ? Eho Myfis ^ , puer hic unde eft? quifve huc attulit ? M. Satin' ianus es , qui me id rojgites ? D. quem ^o
igitvir rogem .
lO
1 Interrogatio mitantis. Et apparet» eum non oculis priuSf quam corpons ofFenfu « pue- rum animadvertifle.
2 h. 1. ilU hic. Davum cjuae- r1t> qui nunc abfcefiit^ ut& ipfe de foro venire videatur.
3 MSS. quidam & ed(l. vett. quoK
4 Haec ad fpedator^ con*
verfus.
5 h. e. quid hoc eft miri ? Similiter in re mira Eun. IV , 4, 22. hem ! quae haec efl fa^ hula. Vulgi fc. fabulae ple- rumque funt mirae & monftro. fae.
6* Repente ceraentem fc fimulat«
6o
P. T E R E N T f I
I
Qui hic neminein alium video ' ? C\ miror,'unde (if. JJ. Difturan' quod rogo ? Af . au ^. /?. concede ad *
dexteram 3. M. Deliras, non tute ipfe ^l D. verbum fi mihi Unum 5 , praeterquam qiiod te rogo , faxis cave ^. M. Male dicis 7. D. unde ^ eft ? dic clare 9. M. a
nobis *^ /?. ha ha he. i %
Mirum vero, impudenter mulier (i facit meretrix ".
C. Ab Andria eft ancilla haec , quantum intellego. D^ Adeon* videmur vobis efle idonei ^
In • quibus fic illudatis ? C. veni in tempore.
D. Propera adeo puerum tollere hinc ab ianua. lo Mane '^ : cave quoquam ex ifthoc exceftis loco.
X Gdlide ajfHnnat , iibi non vifum Chremem.
2 Exclamatiolu.l. coniter* natae.
3 Sc. fmiftra vcmt Chr. cui non vuh proximam Myfin« (Sd fibi.
4 Submina voce ; & fub-* audi : eum milu dediffi.
5 Hoc & fenfim , & ut fe- nex feotiat, pronuntiaadum & int. refponderis.
6 His reddit comminatio- nem geftu & vultu.
7 h. I. comminarb* Minis ic. aeque & conviciis laedimui.
8 b.l.a cuius domo. Pri- mym cnim refcire voluit Chre- metem « efle a Glycerio. Sic & fupra V. XI.
9 Hoc fubmifle pronuntiat. XQ Qiiod <um Faemo &
aliis probamus. A). MSS. &. edd. vett. quos fequitur We^ fterh. legunt vohU. falfo. Nec- dum enim id rogare voluit., Mox vero cuium^PamphilL
XI int. apponendo fuum puerum ante ianuam alienae domus.
12 £t hoc fubmifla voce^
#1
A N D R I A. 6i
M. Dii te eradicent ita me miferain territas.
/?. Tibi ego dico , an non ? M. quid vis ? D. at
etiam rogas ? . Cedo , cuium puerum' hic appofuifti , dic mihi. M. Tu nefcis ? D. mitte id , quod fcio « : dic,
quod. rogo. ly
M. * Veftri. D. cuius veftri ? M. Parophili. D. hem ,
quid , Pamphili 3 ? M. Eho, annon eft? C. refte ego femper fugi has
nuptias. ^ i/trO facinus animadvertendum ! ilf. quid clamitas ? D. Quem ne ego heri vidi ad vos adferri vefperi 4 } ff. O hominem audaccm ! D. verum, vidi Cantha-
ram 30
SufTarcinatam 5. M. Diis pol habeo gratias , Cum in pariundo aliquot adfuerunt liberae ^» • D. Nae illa illum haud novit, cuius caufa haec
incipit. Chremes , fi pofitum puerum ante aedes viderit ,
)#»
• 1 Lentius & fubmifle.
2 AI. nofiri; aeque maie^ ut antea vobis.
3 Argute repctit , quad pcr indignationem , nomen Pam- phili , quod lentius pronuntia- verat Myfis. Metuit enim , ne non audiverit fenex.
4 Commento hoc fe ipfe incredulum funulans » initare
ftudet mullerem ad confir* manda y quae vult audire Chremetcip.
5 Infirmo utitur argnmento , f. palam memitur Davus , ut non tam fidcm Myfidi demat» quam addat apud Chremetem,
6 Servis enim non erat tefti# monii didio , ut ait Geta in PHorm, II, ij 63,
6»
P. T E R E N T I I
Suam gnatam^ non dabit '• tanto herde magi^ dabit. 3 5
C. Non herde faciet. D. nunc adeo^ ut tu iis fciens , Nifi puerum toUis, iam ego hunc mediam in viam Provolvara, teque ibidem pervolvam in luto. Af. Tu pol homo non es fobrius. D. ^acia Alia aliam trudit iam fufurrari audio , 40
Civem Atticam efle hanc. C. hem ! D. coafius
legibus * Eam uxorem ducet. M. au , obfecro an non civis eft ?
C. locularium in malum infciens paene inddi.
D. Quis hic loquitur? o Chreme ^, per tempus
advenis : Aufcuka. C. audivi iam omnia. Z>. anne tu omni;) ? 45 C. Audivi , inquam , a principio. D. audiftin* obfe-
cro * ? hem Scelera: hanc iam oportet in crudatum ' hinc abripi. Hic ille eil ^ : non te credas Davum ludere.
1 VerfjLtiJLtfa-iv cogitata Gly- cerii narrat Davus.
2 £x lege > virgo civis , ubi vitiata eflet, poierat L petere in nuptias^ L in mortis poe- nam coniicere hominem, qui vitium intulerat«
3 Afhite > quafi eum nunc primum vidcrit.
4 Repetit fortius , quafi illis hoc iratior « cpod confida au*
diverit Chremes , & ut , diffi- mulando fe • vidifTe praefen- tem , ipfe ante in Myfidem inveftus credatur id ferio fe- cifTei atque fic omnemfufpi- donem doli mali efRigiat.
5 h. e. torquendam ( ferva; enim erat ) , ut verum exfcuU patur de Pamphili innocentia & finiulato partu.
6Dig^um iotendtt in Chre»
A N D R I A. «j
M. Me mireram : nihll pol falfi dixi « mi fenex. C Novi omnem rem\ fed eil Simo intus? D, *
intiis eft. 50
M. Ne me atringas fcelefie \ fi pol Glyceno non
omnia haec h D. Eho inepta, nefcis quid fit afium. M. qui fciam ? D. Hic focer efL alio paSo haud poterat fieri , Ut fciret haec, quae volumus. M, hem , praediceres. D. Paulum intefeffe cenfes, ex animo omnia» 5; Ut fert natura, facias, an de induftria?
ACTUS IV. SCENA VI. CRITO, MYSIS, DAVUS.
* Cl JlN hac habitaffe platea didum eft Chryfidem , Quae fefe inhonefte optavit 4 parere hic divitias Potius , quam in patria honefte 5 pauper vivere. Eius mone ca ad me lege redierunt bona. Sed quos perconter , video. falvete. M. obfecro , y Quem video? eftne hic Crito, fobrinus Chryfidis ?
mem , didtqae ifA^AliKaf , quafi ille potens f. metuendus : & eft alias foUemne adulato- ribus , fervis tn Dominos.
1 AL omittunt h. l. intus,
2 Davo dicit, qui, nunc folus cum fola , fubblandiri ei^ & palpo percutere voluit, quam ante temjerat.
3 int. narratura fum.
4 MSS. quidam & edd, pa-- rare, Sed & noftrum eandem vim habet.
5 Ita Donat. Prob. Serv. Prifc. In quibufd. Codd, & edd. eft paupcra , quod Plau* tinum e(i.
64 R T E R E N T I I
h eft. C. o Myfis (alve. M. falvos fis Crito*
C Itan* Chryfis ■ ? hem. A/. nos quidem pol miferas
perdidit. C. Qiiid vos ? quo pafto hic ? fati* ne reOte * ?
M. nosne? fic ?. Ut quimus, aiunt ; quando, ut volumus , non licet. i o C. Quid Glycerium ? iam hic fuos parentes repperit? M. Utinam ! C. an nondum etiam ? haud aufpicato
huc me attuli : Nam pol, fi id fciflem , nunquam huc tetulifiem 4
^ pcdem : Semper enim difta eft eius haec atque habita eft foror : Qiiae illius fuenmt, poffidet. nunc me hofpitem 1 5 Lites fequi , quam hic mihi fit facile atque utile , Aliorum exempla commonent. fimul arbitror , lam efl^e aliquem amicum , et defenforem ei: nam
fere Grandiufcula iam profeda eft illinc : "damitent
1 Submt. pcriit , & eft com- miferantis , non interrogantis ; ac plus genicndo figniticantis^ quam loquendo.
2 int. agitis.
3 h. e. mediocriter. cf, Phorm* F, 2, 95. &ineft h. i. fignlficauo languoi is , quem bonis dat miferia.
4 Quod Donat. & h. 1. &
infra V, 1 , 13. a charaSere Comico alienum Criticis vi- fum obfcure dicit. Tetuli idem & ap. Rautum faepe legitur , ut ab antiquo tuloy (tollo) fac- tum. Sed h. L alii lcgunt retu- lijfem^ quod non difplicct. Ne- que enim femper huic vcrbo ineft vi$ lu retro^
A N D R t A; «5
Me fycopbantam hereditatem perfeqtii^ lo
Mendicum. tum 9 ipfam defpoliare non libet.
iW» O optiime hofpes, pol^ Crito antiquum * obtihes.
C. Duc me ad eam, quando huc venii utvideam.
M. maxume*
D. Sequar hos: nolo me in teinpore hoc ^ videat
fenex 3«
ACrUS V. SCENA L CHREMES, SIMO.
C. 3 Ati' iam , fati^ , Simo y fpe£tata.erga te amicitisl
eft mea: $ati^ pericli coepi adire t oratidi iam finem face. Dum ftudeo obfequi tibi, pene illufi vitam filiae. S. Immo enim quam maxume abs te poflulo atque
oro, Chreme^ Ut beneficium 9 verbis inituni dudum ^ nunc re
comprobes. ^
C. Vide quam iniquus (is prae ftudio. dum id eifi«
cias quod cupis 9 Neqiie modum benignitatis 4 , neque quid me oreS|
cogitas : Nam fi cogites , retnittas iam me onerare iniutiis^
1 Subaudi morem 1. inge- 3 int Simo,
nium. 4 Qnein & ego retinere de^
2 h. 1« in his tiirbis ^ quae b&am, ne benignttate perdam mihi male evenianf. nie&filiam<
< E
66 P. T E R E N T I I
S. Quibus ? C. ah rogitas ? perpulifti me ^ ut homini
adolefcentulo ^ In alio occupato amore, abhorrenti ab re uxoria, lO Filiam darem in feditionem, atque incertas nuptias ; Eius labore atque eius dolore gnato ut medicarer
tuo. Impetrafti : incepi , dum res tetulit '• nunc non fert:
feras. IUam hinc civem eflTe aiunt : puer eft natus : nos
mlffos face. 5. Per ego te deos oro, ut ne illis ^ animum inducas
credere ^ 15
Quibus id maxume utile eft , illum efle quam de-
terrimum. Nuptiarum gratia haec funt fida atque incepta omnia. Ubi ea caufa , quamobrem haec faciunt^ erit ademta • his , definent.
C Erras. cum Davo egomet yidi iurgantem ancillam*
S. fcio. C at Vero voltu; cum, ibi me adefle, neuter dum
praefenferat. 10
5. Credo; et idfa&uras, Davus dudum praedixit
mihi: £t nefcio qtbd tibi fum oblitus hodie ac volui dicere.
I Tua mihi & mea tibi re- 2 int. meretricibus^ feryis»
tulit. mox fert :feras. Lufus (it andllis. ia varia fignificatione.
V
A N D R I A. 67
ACTVS V. SCENA IL DAVUS,CHREMES,SIMO,DROMO;
Da. ^ jTjL Nimo nunc lam otiofo effe impero \
C. hem Davom ribi. S. Unde egreditur 3 ? Da. meo praefidio , atque
hofpitis ^. S. quid illud mali eft ? Da. Ego commodiorem hominem , 5 adventum ad
tempus non vidi. S. fcelus, Quemnam hic laudat ? Da. omnis res eft iam in
vado. S. ceffo 'alloqui ? Da. Herus eft : quid agam ? S. o falve bone vin
Da. hem Simo , o nofter Chremes , 5 Omnia apparap iam funt intus. C. curafti probe. Da, Ubi voles, arceffe. S. bcne fane. ^ id enim-
vero hinc nunc abeft.
1 Haec domo egrediens. a Imp, pro volo, fuperbe difium, veluti ducis viftoris»
3 Non interrogat : fed cum admirauone » L potlus cum indignatione dicit.
4 int. Oitonis.
5 A1.MSS. &edd. tf^vtf/i- tumt tempus^ omiiTo ad. AL tefte If. Voffio dG tcmp. Poeta kmuit commoditatem hominU
( quia eft humanus ) , fa^ ^ quia adventus faciat ad con- ditionem Glyceriilibcram cog- nofcendam. Commoda L apta erant tempori f. ad tempus^ quo periculum erat Glycerio , Pamph. Davo cett. ex nuptiis cum Phil. quas urgebatSimo» 6 AL MSS. &edd.w,ut referatur ad Pamphilum ; male.
£ X-
6i P, TERENTIl
Edaih tu hoc ' refpondes , quid ifthic tibi negoti
eft } Da. mihin' *. S. ita. J?a. Mihine ? S. tibi ergo 5. Da. modo introii ^.
S. quafi ego » quam dudum rogem. Da. Cum tuo gnato una. S. anne eft intusPam«-
philus ? cnicior mifer K lo
Eho, non tu dixti efle inter eos inimicitias, car-
nufex? Da. Sunv S. cur igitur hic eft? C. quid illum
cenfes ? cum illa litigat ^. Da. Immo vero indignum , Chreme, iam facinus
faxo ex me audias 7. Nefcio qui fenex modo venit : ellum , confidens »
catus:
1 1. c. ad hoc. Euniich. IV, 7, 22. MS. Mark. rr- fponde,
2 lain turbatur Dav. ut • omnes omittat fallacias, &
opprefTus prodat Pamphilum, dum malum cominus perhor- rcfcit. Vult enim ia;n pocta» cataftrophcn ficri.
3 Vehementius pronuntiat,
4 Aliud refpondet Davus^ fui anxiuS) quam rogaverat Sima
5 Me infelicem. Aeque doiet,ac iratus eft.
6 IrridetChremes , cui pae- neillufum fuiflet, Simoncm, qiu fupra dixerat : Irae funt iafcr Glyc. & gnatum.
7 Ita loquitur^ quafi haec fit. caufa , cur Pamph. ingref-^ fus : quod quafi ei lis imen- datur a Critone> hofpite du* cendae uxoris , quam civem Atdcam vitiaverit. Et bene convertit orationem ad eum , qui a nuptiis erat deterren* dus, & quem fibi Uavus pre* cacorem deftinat.
A N D R I A:
6^
Cum faciem videas , videtur effe qiiantivis preti : 1 5 Triftis feveritas » ineft in voltu, atque in verbis
fides \ S. Quidnam adportas ^ ? Da. nil equidem , nifi
quod illum audivi dicere. S. Quid ait tandem 4 ? /?. Glycerium fe fcire d-
vem effe Atticam, S. Hem Dromo , Dromo ^. Da. quid eft?
S. Dromo. Da. audi. S. verbum fi ad«
dideris. Dromo. Da. Audi y obfecro. Dr, quid vis ? S. fublimenv ^
hunc intro rape^ quantum potes. la
Dr^ Quem 7 ? 5. Davom.. Da. quamobrem ? S^
quia lubet ^. rape , inquam 9^ Da. quid
feci? »y. rape. Da. Si quidquam mentitum invenies, occidito*
S. nihil audio»
1 In laude hic ponitur ^ & cft in vultu , aninii feveri in- dice. Tac.hift. i> 14. Aefti- tnatione refla feverus, dete^ rius inurpretantibus triftior habfbatur,
2 Audoritas , cfuae eft ex nuda. veritate & integcitate.
3 Siaio , quem male habet illa virL commsndatio , intcr- rogat Davum , quem ulcifci cupit, quem novi nuntium ab ifto habeat perferendum.
4 Morai^ faftidiens& ad
ultionem fcftinans rogat ve- hementius.
5 Plenus irarum non re-- fpondct ; lorarium repetendo faepius vocat.
6 h. e. fublatum.
7 Ridicule ita interro£»at ftupidus, qui praetcr Chr* & *Dav. neminem videret aftarc Simoni. Neque enim Simo,. ira commotus, Da-^ yum indigitarat. ,
8 Hot Davo reponit* k 9 Hoc Dromoni^
70
P. T E R E N T I I
Ego lam te commotum < reddam. Diu tamen ^ i
ctfi hoc verum eft. S. tamen. Cura adfervandum vinf^um : atqueaudin' ? qua*
drupedem conftringlto. Age , nunc iam ego pol hodie , ft vivo , tibi i{ Oftendam , henim quid fit pericli fallere , et llli patrem 3. C. ah ne faevi tantopere. S. o Chremet Pietatem gnati ^ ! nonne te miferet mei : Tantum laborem capere ob talem filium ? Age Pamphile : exi Pamphile : ecquid te pudet? 30
ACTUS V. SCENA III.
PAMPHILUS, SIMO, CHREMES.
P.
Q.
Uis me volt? perii! pater eft. S. quid ais^ omnium ? C. ah. Rem potius ipfam dic , ac mitte male loqui. S. Quafi quidqiiam in hunc iam gravius dici poftiet. Ain' tandem, civis Glycerium eft ? P. ita praedicant, S. Ita praedicant ? ingentem confidemiam ! 5
Num cogitat ^ , quid dicat ? num fa£^i piget ?
1 cf. fupraV, i.ubi Da- vus dixerat : animo nunc lam ctiofo &c. iam nunc prae- ceps in piftrinum dandus, ibique agitandus.
% int.iiccine mecum ages> nfi &c.
3 Haec dicenSf vehemen-
tiflimus Simo adcurrit ad aedes Glycerii, evocaturus Pamphilum ; & mox ingeini- nat, damans de via.
4 Prae dolore loquitur per ellipfin. Subint. vide, & eft Avlt^petfftf pro impietate.
5 Avertit orationem a fe-
A N D R I A.
71
' Niim eius color pudorls fignifm ufquam indicat ? Adeon* impotenti effe animo , ut praeter civium Morem atque legem , et (ui voluntatem patris » Tamen hanc habere ftudeat cum fummo probro? lo P. Me miferum ! S. modone id demum fenfti,
Pamphile ? Olim ifthuCy oUm, cum ita animum induxti ruum ^ Quod cuperes , aliquo pafto ^ efficiundum tibi , Eodem die ifthuc \erbum vere in te accldii Sed quid 3 ago ? cur me cxcrucio ? cur me ma-
cero ? 15
Ciu' meam feneftulem huius foUicito amentia ? an Pro huius ego ut peccatis fupplicium fuffefam l Immo habeat 4, valeat, vivat cum illa 5, P. mi
pater ^, S. Quid , mi pater ? quafi tii huius indlgeas patris, Domus , uxor , Hberi inventi , invito patre : xo Axidufti,' qiii illam civem hinc dicant : viceris 7, P. Patcr, hcetne pauca ^} S. quid dices mihi ?
cuhda ad tertiam perfonam, ut folent irafcentcs.
1 Faem. videy num &c. & fic eft in MS. Bodl. vidctur- que cum geftu pronuntiatum.
2 h. e. quoquo modo»
3 Al, c^o.
4 Suhaudi illam.
5 Loquitur fic iratiffime, quafi abdicans filium.
6 App«llat patrem fic fi«
lius peraiMus , ut iram ad mi- foicordiam convertat.
7 Fut. exaft. & videtur efTc : tua caufa viftrix efto (ob addu^^los tcfics) meam vinci tandem patior , quod tiKim fit infortunium. Con- cludit fic abd cationem.
8 Titubans & balbutiens oratio pudore 6c confcientia»
E4
7*
P. T E R E N T I I
C. Tafnen, Simo , audi. S. ego audiam ? quid audiam;; Chremes? C attamen dicat^ fine. S. age, dicat, ' fino ^
P. Ego me amare hanc ^ fateon fi id peccare eft ,
fateor id quoque 3. 25
Tibi, pater, me dedo. quidvis oneris impone : impera. Vis me uxor^m ^ucere ? hanc vis amittere ? ut po-.
tero , feram 4. Hocmodo te obfecro , ut ne credas a me allegatum
hunc fenem 5. Sine me expurgem , atque iltum huc c6ram adducanu
S. adducas ? P. fine paten C. Aequum poftulat : da veniam. P. fine te hoc
exorem. 5. fino "^. 30
Quidvis cupio , dum ne ab hoc me falli comperiar^
Chreme. C. Pro peccato magno paulum fupplicii fatis eft patri.
I Hoc non tam ex animo peraiittends eft , quam aegre cedentis precibus Chremetis, aBene ^c,non Gfycerium, cuius nomine offendiflet pa- ^trem : nec peregrinam^ igno- tniniam fc. yitans.
3 Mire & fubdefendit cul« |Mim , & afTentitur irato.
4 Obfequium fme volun*
tate oftendit: & mukum vafet fub Chremetis praefentia haec confeffio ad recufandas nup- tias.
5 int. Cntonemj & bene fenem^ ut ex hac appellatio- ne pondus accedat teflimo- nio^ quod ifte di6hirus eft.
6 lam Pamphilus dotnun^ intrat Glycerii.
A N D R I A. 7j
UCTUS y. SCENA IK CRITO, CHREMES , SIMO, PAMPHILUS.
Cr. iVJL Itte orare '• una harum quaeyis caufa me,
Ut faciam , monet , Vel tu , vel quod verum eft » vel quod ipfi cupio *
Glycerio. Ch. 3 Andrium e^o Critonem video ? et certe is eft.
fal vos fis , Crito. Quid tu Athenas infoleqs? Cr^ evenit, (ed hiccine eft
Simo? Ch. Hic eft. S. mtVL quaeris ? eho , tu Glycerium
hinc civem effe ais? 5
Cr. Tu negas ? S. itane huc 4 paratus advenis ? Cr.
qua de re ? S. rogas ? '
Tune impune haec facias? tunehichominesadolef-
centulos , Imperitos rerum , edudos libere, in fraudem illicis ?
1 Pamphilo dicit. Is autem fingitur , a patre data venia arceffendi Critonis, hunc o- rafle, ut quae ad Glyc. ag- nitionem pertinerent, confi- denter ediflereret apud pa- trem.
2 int. bene ; quod ufitatum
€ft.
3 Al. fic ordinant. Ch. Andrium tgo^ccrte is cjl, Cr.
Salvosfis^ Chrcmc. Ch. Quid tu &c. Mdle videtur or- tum ex integris nominibus colloquentium expreilis in MSS. Notum autem Chre- meti inducit Critonem poe- ta , properans ad cataftro- phen.
4 int. Athenis^ ubi falfsi yindicantur.
f4 P. T E R E N T I I
SbllicitandOt et pollicitando eorum animos ladas * ?
Cr. fanusne es ? S. Ac ineretricios amores nuptiis conglutinas ? lo jP. Perii ! metuo , ut fubftet hofpes. Ch. fi, Simo ,
hunc nori^ fatis 9 Non ita arbitrere. bonus eft hic vir, S. hic vir fit
bonus ^ ? Itane adtemperate venit hodie in ipfis nupiiis , Ut veniret antehac nunquam ? eft vero huic creden-
dum, Chreme. P. Ni metuam pairem , habeo pro -i!>. re 3 , lUum
quod moneam probe. 15
S. Sycophanta. Cr. hem. C/l fic , Crito , eft hic ^ :
mitte. Cr. videat , qui fiet. Si mihi pergit , quae volt , dicere 5 , ^^ , quae non
volt , audiet. ^
Ego ifthaec moveo ^, aut curo ? non tu tuum malum
aequo animo feres ?
1 Bene laSLis , quafi tene- TOS animos. MS. BocU. iaSlas, Neque id fenfu caret , (i fit concutis , proiicis,
2 Cum contcmtu rogat , L potius exclamat ironice.
3 h. e. quod conven j-e huic rei qucat.
4 int. Simo. Critonem , iam iratum convicils Simonis, knire aggrcditur Chremes.
j int. male f. convicia, 6 h. e. ifbis nuptias pertur' bo. cf. fupra III , 2 , 36. Si- mo autem dixerat , Critonem adtemperare veniffe in ipfis nuptiis. Hunc fenfum difti parum alii adfecuti funt. Do- natus tamon bene : E§o hacc turbo , aut co^^ito , qucmaJ'» modum tu dicis , Suno ?
A N D R I A.
75
Namy ego quae < dico, vera^ an falfa audieris^
iam fciri poteft: Atticus quidam olim navi frada ad Andrum eiefhis
eft, lo
Et ifthaec una parra virgo. tum ille egens forte
applicat Primum ad Cbryiidis patrem fe. ^S*. &bulam inceptat.
Ch. fine, Cr. Itane vero obturbat? Ch. perge. Cr. tum is mihi
cognatus fuit, ^ Qui eum recepit. ibi ego audivi ex illo fefe effe
Atticum. Is ibi mortuus eft. Ch. eius nomen ? Cr. nomen tam
citotibi? 25
Phania ^. Ch. hem , perii 3 ! Cr, verum hercle opinor
fiiifle Phaniam. Hoc certo fcio, Rhamnufium fe aiebat effe. Ch. o
lupiter f Cr. Eadem haec, Chreme , mulfi alii in Andro tum
audivere. Ch. utinam id fiet, Quod fpero. eho dic mihi , quid eam tiim , Crito ? Suamne aiebat effe ? Cr. non. Ch. quiam igitur ?
Cr. fratris filiam.
1 Al. dixi; mox pro audic» ris Cod. Bemb. audierim,
2 Medttabundus & adhuc dubitans diclt.
3 Vox haec fubito aflFefti non ubique eandem vim ha-
30
bet. Alias eft 1. defperantls in fubito terrore , 1. dubitantis &c. h. 1. affedi repcntino bo- no, quod vix fperari potuit. Ita enim mox : utinam , id Jit, quod fpcro.
76 P. T E R E N T I I
Ch. Cerre mea eft. Cr. quid ais ? S. quid tu ais ?
P. arrige aures Pamphile '. S. Qui credis? Ch. Phania ille, frater meus fult.
S. noram, et fcio, Ck. Is hinc bellum fugiens , meque in Afiam perfe*
quens, proficifcitur. Tiun illam relinquere hic cft veritus. poft illa nunc
primum audio , Quid * illo fit fa£him, P. vix fum apud me : ita
animus commotus eft » metu » 35
Spe , gaudio , mirando hoc tanto , tam repentino
bono. S. Nae iftam multimodis tuam inveniri gaudeo.
P. credo, paten Ch. At mihi unus fcrupulus edam reftat , qui me
male habet. P. dignus es Cum tua religione odio. nodum in fcirpo quaeris.
Cr. quid iftuc eft? Ch. Nomen non convenit. Cr. fuit hercle huic aliud
parvae. CA. quod, Crito? 40
I Pamph. fihi hoc dick^ pcrculTus fubita fpe. Aliis olim hoc Sitno videbatur di- cere, quod minus comicum" fit. Guyet. Chremetem dixifTe vult : tu quid ais ? arr^ aures P, quod non aptum homim iam mag;^ fuis intento. We-
fterh. ad Critonem iu refert : quld dis" m? quid ais ? arr. a. P. Sed ifthaec non curare fe dixerat Crito, folum verum difturus,
2 MSS. qiiidam & edd. de UIo^ int. fratre; fed & bene omittitur praepof. aliis aufh.
A N D R I A.
77
Numquicl meminifti? Cr. id quaero»P. ^gonehuius
memoriam patiar meae Voluptati obftarey cum egomet poffim in hac re
medicari mihi ? Non patiar. heus Chreme : quod quacris ^ Pafibula
eft. Cr. ipfa eft \ Ch. ea eft K P. £x ipfa millies audivi. ^S*. omneis nos gaudere
hoc, Chreme , Te credo credere. Ck. ita me dii ament^ credo*
P. quid reftat pater ^ ? 45
S. lam dudum res reduxit me ipfa in grati^m. P^ o
lepidum patrem. De uxore ita , ut poftedi , nihil mutat Chremes ?•
Ch. caufa optiima eft : Nifi quid pater ait aljyd. P. nempcf 4. s. id fcilicet ^*
Ckl dos, Pamphile, eft Decem talenta» P. accipio. CL propero ad filiam«
eho mecum , CritO : Nam illam me credo haud nofle. S. cur non illam
huc transferri iubes ? 50
P. Rede admones. Dayo ego iftuc dedam iam ne^
goti. .$*. non poteft.
I Simul loquuntur Cr. & Chr.
a int. nifi ut ne amplius irartaris. cf. Hecyr. 111 , i , ao.
3 Verba funt certi de vo* luiUiite Chr. oeque bene afii
rogantem faciunt, fuhil mu'^ tas Chrtmcs?
4 Confirmat , qua(i de pa- tris voluntate non dubius fit.
5 Subint. volo, aio. 7# ncmpc convfUiit.
7« R T E R E N T I I
P. « Qui ? S. quia habet aliud magis cx fefc *, et maius. P. quidnam ? i\ vindus eft.
P.Pater, non re£b 3 yindus eft. 5. haud ita iuffi. P. iube folvi , obfecro.
S. Age fiat. P. at ^ matura. 5. eo intro. P. o fauftum^ et feliceni diem.
ACTUS r. SCENA V. CHARINUS, PAMPHILUS.
C. X Rovifo , quid agat Pamphilus : atque eccirad.
P. aliquis forfan me putet Non putare hoc verum : at mihi nunafic efle hoc
verum lubet. Ego deorum vitam propterea fempiternam efle
arbitror ^ Quod voluptates eorum propriae funt.^nam mihi
immortalitas
I A1.MSS. &edd.^i/i;ion potcfl?
% lojofe dicit , Davum , cui ncgotium dare volebat Pamph. cx fe habcre negotia, h. e. quae ipfum propius tangant.
3 Ambigiiitas cft in 7« re^U ; quod enim Pamph. improbat , ut non rcile iuflum , id icnex ( ex intcrprctatione Donati ) iocans ad * rem refcrt , quafi eum refie h. e. diligentcr vin-
cirf iuflKTct (qucm quadrupe- dem condringi iuflerat }. Aliis hacc ambigui fubtilitas minus arridet , videturque '/o ita ad non refli rcferri , quafi dice- ret , fe omnino reftum iuflif- fe. Sed & alii legunt at ita iujji, 6c expliciint , ut re^te vincire- tur, h. e. vin6him fe fentiat, ut fefe commovere non poflfit. 4 Tan. Faber mature g uC Eun. II, 1.2.
A N D. R I A. 79
Partael^y (i nulla aegritudo hiiic gaudio interceflent. y Sed quem ego mihi potifTinium optem nunc j cui
haec narrem , dari ? C Quid illuc gaudi eft ? P. Davum video. nemo eft,
quem mallem , omnium : Nam hunc fcio mea folide folum gavifurum gaudia '•
A CT U S V. S C E N A VI. DAVUS, PAMPHILUS, CHARINUS.
2,P>
Amphilus ubinam hic eft * ? /^. Dave. D. quls
homo 'ft. P. ego fum. D. o Pamphile, P. Nefcis, quid mihi obtigerit. D. certe : fed , quid
mihi obtigerit , fcio. P. Et quidem ego. D. more hominum evenit, ut
quod fim na£lus mali^ Prius refcifceres tu, quam ego tibi quod evenlt
boni. P. Mea Glycerium fuos parentes reperir. D. o
faflum bene. 5
C. Hem. P. pater amicus fummus nobis. D. quis ?
P. Chremes. D. narras probe. P. Nec mora uUa eft , quin 3 iam uxorem ducam.
C. num ille fomniat
1 h. e. folum , qui totus 3 Al. MSS. & edd. tam , gaudeat. quod minus placet.
2 GrcumlpeAans loquitur.
8o P. TERENTII ANDRIA.
Ea 9 quae vigilans voluit ? P. tum de puero ^ I
D. ah deiine: Solus eft y quem diligunt dii. C. falvus fum , fi
vera fimt. > Conloquan P. quis homo eft ? o Charin
tempore ipfo mihi advenis. C. Bene fa£him. P. audiftin' ? C. omnia. age y
tuis fecundis refpice. Tuus eft nunc Chremes : fadurum , quae voles
efle omnia. P. Memini : atque adeo longum eft ^ nos il
exfpedare y dum exeat. Sequere hac me intus ad Glycerium nunc. tu^ 1
abi domum , 3 Propera 9 arcefle , hinc qui auferant eam :
ftas ? quid ceflas^? D. eo. Ne exfpe£letis, dum exeant huc : intus de:
debitiir : Intus tranflgetur , fi quid eft , quod reftet. plauc
i Quidam MSS. & edd. Glycerii, [Adibd & coni, 3 Ahpropere; idque 1. imt-
2 Chremetem , qui cum gunt prioribus abi dom, 1. fq.
Oitone intraverat in aedes arcejfe.
PUBLII TERENTII EUNUCHUS.
ACTA LUDIS MEGALENSIBUS, L. POSTU-i MIO ALBINO, L. CORNELIO MERULA ,' AEDILIBUS CURULIBUS. EGERE L. AMBI- VIUS TURPIO, L. ATILIUS PRAENESTINUS. MODULAVIT FLACCUS CLAUDII TIBIIS DUABUS, DEXTRA , ET SINISTRA. GRAECA MENANDRU. ACTA II, M. VALERIO, C» FANNIO, COSS.
PR^LOGUS. PHAEDRIA adolefceiM. PARMENO fervus. THAIS meretrix. GNATHO parafuus. CHAEREA adolefcens. THRASO miles. PYTHIAS ancilla.
PERSONAE.
CHREMES fenct. ANTIPHO adolefcens. DORIAS ancilla. DORUS eunuchu& SANGA fervus. SOPHRONA nutrix. LACHES fenez.
^ PERSONAE MUTAE.
STRATO militis fervus.
SIMALIQ fervus.
DONAX fervus. '
SYRISCUS fervus.
SANNIO fervus.
P A M P H I L A adolefcentula , omnibus amica.
«5
M. ANT. MURETI ..
A R G U M E N T U M.
C!/v/5 quidam Athtnunfis fiUam , cui Vamphiiaty fi» filium y cui Chremcti nomcn eratj habuit. txiis' PaTnphilam adhuc infanlulam pratdont^ .rqj>U€re t Su^ nio , & mtrcatori cuidam Rliodio vtndidtrt : qui^ BJio^ dtim advtclam ^ mtrttrici , quam amahat , dono dtditm Hatc acceptam putllam pari cura acjludio , cum Thai^ • dt filia coipit tduurt : ntmo ut tjjtt^ qui non utr^mi^ qut tx ipfa gtnitam tjji arbitrarttur. Thais , quat gran^ diuf<;ula trat , cum ad tam attattm ptrvtnifftt , ut viris plfctrt pofftt; mattmam ^utfit^ vivtndi rationtm in' ftcutaj cum hofpitt quodam Athtnas vtnit^ qui tam pojlta moritns htrtdtm rtliquit, Inttrta milts, Thrafo riomint , ad ^am aditcit animum : cumqut cum ta ptr aliquod ttmpus confutviffct , in Cariarh proftBus tjl. Thaidis mattr ptr tos dits vitam mortt commutavt^ rat , frattrqut ipfius Pamphilam vtnaltm propofutrat , fptrans tam , quod & formofa tffitj & fidibus fcirtt ^ pratclart a ft vtnditum iri. Fortt accidit^ ui to ipjo umport Tfuudis amator miUs tjftt Rhodi : qui^ harunk cmnium rtrum infcius 9 Pamphilam tmit; ut tjftt^ quod , amicat , Athtnas rtvtrfus , dono dartt. Thais ^proftclo militt 9 aliam conditiontm quatfitrat , adiunxtratqut Jibi Phatdriam , adoltfctnttm Athtnitnftm , Lachttis Jilium. Inaudivtrat inttrim ttiam aliquiddt PamphiU}
iamqut cum fratrt ^fius Chrtmttt , aliquotits collocuta y
V X
«4 P. T E R E N T I I
€o pavauraty ui non dubiis indkiis inttUigeru ^ foro*
nm illius effi , qiuuficum in mattrms xudibus tducata
fora. Snmmif^ptn tupitbat igitur octafiontm fibi ali^
fuam dairi , qua Pamphilam fuis rtfiitiurtt , todtmqut
faSo^ & piktUam fummo affiurtt btn^io^ & propin»
quorum illius amicitia fortunas canfiabilirtt fuas. Rt^
dit milts : ftd , ctim cognofftt dt amort Phatdriat ,
putUamft , nifito rtpulfo , daturum ntgat. Thais , quid
agcrtt , nefcirt : nam & Phatdriam amabat tx animo ,
& Pamphilat rtcipitndat gratia quidvis fibi faciundum
putabat.tandtmycumfptrarttjftpofita facilt confiUtim
fuum ti ipfij cuius animum offtndtrtt ^ probaturam ;
Phatdriam , ut mUiti gratificarttur ^ txcludit. Pofiridit
arctfjito ti , atqut atgrt ftrtnti y tandtm ft purgat , mul"
tisqut prtcibus ab to impttrat^ ut^ ptr biduum^ prio*
rts parus habtrt Thrafontm fintrtt : ubi primum tri"
puiffctputUam , nihilfibi cum iUo amplius fort. Phaz^
dria , ut huius bidui moltfiiam aequiort animo ftrret ^
rus (ibi abeundum tfft fiatuit. itaqut abitns , mandat
Parmtnoni^ ut Eunuchum & Attluopiffam ad Thai"
dtm , cui tos tmtrat , ductrtt. Pamphilam , cum tx af
dibus Thrafonis ad Thaidtm dtdtutrttur^ confpicatus
in via^ Phatdriat frattr natu minor ^ ChatrtUy ita
tius amort fiagrart cotpitj nihil ut ptnfi habtrtt^ dmn
^ta potirttur : ntqut prius conquitvit , quam tius rei
canfa adThaidem pro Eunucho dtduSus tfi. quidplu--
ra ? Thaldt ad cotnam cum militt proftcla , virgini a
Chatrta per vim vitiUm offtrtur. Turbat undiqut mi"
EUNUCHUS; »5
rabiles^ dontc^ ima n pauftSa^ Tkais 'a Lackttt in fidcm & ciienielam recipitur^ Chaerta agmtam Pam^ philam ducit uxortm. Thrafo diu illufus , tandem in amoris meretricu pOrtem y Gnatkonis pamfiti optra y admitiuur. . ^
• PROLOG US.
C^ I, quifquaiQ eft^ qui placere fe iludeat bQnis Quam plurimis 9 et minime mukois laedere ; In his poeta hic nomen profitetur fuum. Tum ii quis ' eft t qui didum in fe inclementius Exiftimavit efle, ficexiftimet, ,, . 5
Refponfum , non didum efle , quia ladit prior , . Qui bene vertendo ^ , et eas defcribendo 3 male , ex Graecis bonis Latinas fecit non bonas. Jdem Menaadri Pi^/iTza ^ nunc nuper dedit, -Atque in The&uro fcripfit , .caufam dicere * 10 Prius unde petitur, aurum quare iit fuiim, Qiiam iUe ^ qui petit» unde is fit thefaurus fibi 5 ^
I Lufcium Lanuvinum figni-
icat. .
" 2 Cum Sarcafmo didinn.
* ) h. e. ordinando. Adver- &'U £fpofitionem reprehen- dit, ut in exempb fubie^
. videre eft.
4 Hanc &bulam totam dam- nare filentio Tidetur non- nuUis; Theiaurum veio non
totum ^ fed ex uno locp. Quod cum minus probaret Dacieria, thefaurum voluit eam efle par- tem L Scenam phafinatis, quo agebatur de thefauro. Cete« rum it.Thefauro , fabula aSii^ a Philemone fcripta^ & a Plai^ to verfii, vide hunc in Prolog9 Trinummi.
( Senfus eft : Scr^ U ^3
u
R T E R E N T I I
Aut unde in patrium monumentiHn perveoerit. I>ehinc ne fruftretur ipfe fe, aut fic cogitet; Defundus ' iam fum , nihil eft quod dicat mihL 15 Is ne erret ^ moneo , et -deiinat laceffere. Habeo alia multa, quae nunc ^ condonahitur;* Quae proferentur poft^ fi pergeciaedere Ita , ut facere inftituit. quam nunc aduri fumus Menan3ri'Euhuchufn, poftquam aediles emerunt, id Perfecit, fibi ut infpiciundi eflfet copia. Magiftratuseum ibi adeffet^ occepta eft agi K Ei^amat , fiirem , non poetam, febulam DedifTe , et nihil dediffe verborum tamen 4, Colacem eite Naevi, et Plauti veterem fabulamj ^5 Parafiti perfonam inde ablatam, etmilitis.
Theiauro , eum , unde (h. e. a quo) aurum petitur (reum) , prius dlcere Saufam , quare aurum fit (uum« quam iHe, quk petit aurum ( h. e. aftor), caufam dixiffet , unde fibi fit ifte thefaunis.
I Int. rcprehenfione. Sic ipfe auftor optipe cxplicat , addendo : ^ihil efl quod dicat mihi fc. amplius.
a MSS. Leid. 3 , Lipf. 2 , 'Bodl. Beoderi omnes^ Pal. 4, XJ. Fabr. Edd. Ven. 1490. 'Argent. 1496. lunt. aliaeque vett. habent condondbuntur , .quod & placuit luL Caef. $cal.
Sed Glarean.' 'tnaluft condons- bimus. y ulg^tum ferunt, grae- cifmum admittentes. £t alias condonare accufativo perfo- rtae iungitur. v, Phorm. V , 7, 54 &Plaut, Perf.V,2, 56 u condono.
3 Agebantur enim priv4- tim & fpeciminis cauia co- moediae apud aediles curules, antequam publice agerentur,
4 h. e. neminem fefelliffe. Furi alias convenlat, caute & latenter artem fuam exercere. Sed Terentium arguebat ille palam furtum feciffe ex Lat. poetis.
Ei tj N U C H U S. 87
Si id eft pecc^tunif peccatifm imprudeotia < efl
Poetae, non qiio furtum facere fluduerit,
Id ha e0e » yos iano^.ii^care pote;ritis.
Cotax Menandri eft : in ea eft paraiitus Colax, 30
Et tniles glociofus<: eas fe non negat
Perfonas tranftulifle in Eunuchum iuam *
Exr Graa» : M cas^fabulas fafbs prius
Latiaas fcifle fefe ^ id vero pernegat.
Quod £ penfoois iisdem uti aliis 3 non licet r 35
Qui magis licet currentem fervum fcribere^
Bonas matronas facere, meretrices malas ^
Parafitam edacem »: gloriofum militem,
Puerum fiippooi » falli per fervum feniem :
Amare , odifle 9 fufpicari 4 } denique 40
^luUum eA iwi diAum^ quod non fit di£lum priusi
Quare aequufli.eft Vx>&jCOgnofcere , atque ignofcere t
Quae' veteres faditarunt , fi faciunt novi.
pate opefam^ et cum illentia animum attendite 9
Ut pernofcatisy quid fibi Eunuchus velit ^ f 4^
1 6ic. de Ihvent II, 31. Impfudcntla efi , quum fcijfe aliqtud is, qui arguebamr, ne^ gai. .Ne<pie Terendus omnes Plautinas .viderat^
2 int. fabutam.
3 Usdem^aliis h. e. eafdem inducere perfonas , quibus ufi
veteres , aliis noc Kcet*.
4 In his enim rebus ver- fantur omnes iabidae, ut vi« tae hominum imagines»
\ b..e. c{uodnam argumen- tufiVy quae eius exfecutio, qius finik fit.
s«
P. T E R E N T ri
'ji C TU S 1. s e E KA 1. PHAEDRIA, PARMENO. '
Uid igitur &ciam ? non eam ? ne niinc
quidem *, Cum arceiTor uitro ? an potius itv mecDmparem , .: Non perpeti meretncum 3 contumelias? ^xchifit 9 revocat. redeam } aon , fi me obfecreL Pa* Si xjuidem hercle poi&s , nihil prius ^ neqvA
£brtius.; , r : 5
Verum f\ incipies, neqne pcttendes navittr: Atque 4 ubi pati non poteris, cum nemo expetet , : infe6b pace, ultro ad eam venies» indicans Te amare, et ferre non pofljs 5 MAiim eft : ilicet, Perifti : eludet <^^ ubi te vidum fenieril. iQ
z Phaedria amator in fc<- nam ingrediens niulta iam an- te in anispo agitafle videtur de fua ratione : & ingreditur dubitans^ ita ot dum de re, quae confilio non regitur, coii- filium capere velit^ ipfe mends non fatis compos videatur & fervo & fpeftatoribiis, Con- chifurus iam deliberationeai (e ipfum rogat fblenni formuk^ quid igitur (deinde) agam ? qua & Menander ufus eft: «i'7ct1i ^oiwfl-o». Qiunftiiianus XI , 3, tres priores vtrfii* cxcitans ai
dit : Hic enim duiiidtionis mo^ ras, vocis fUxus , varias ma-' ttus , diyerfos nmus aShr ad^ hihcbit, Integrum vero hunc locum pulchre reddit Horat. Serm. H , 3 , 259^272, quem lege.
2 int, accedam,
3 Uni ( Thaidi ) iratus ac-^ cufat omnes»
4 h. 1. ftatiOT,continuo.
5 Int. defiderium. ^'Abfolutedicitur. Sic gla-
diator proprie eludit, cum vic- tor eft, Eluderc aliqucm ^ei^f
EUWU CH:US.
89
Proin tu ^ dum t& teoipus » etiam atqiieetiafn cogitai Here 9 quae res iiiife neque confllium, neqUe moduA Habet ullum < , eam coniilio regere noD.pptes. In amove iMc pmnia^infuht yitia ,: ioiuriae , . M Sufpiciones» inimicttiae, inducia^y -. * 15
Belliun , pax' ruritunoiiKrerta haec fi tn poftules. ji^ Ratione certa^fapei^^lnihilo plus agas^.> .uhM
Quam fi des operamj».ut cum ratioiie iio&nias.: ^yct E(quod nunc tuteHtecum iratusircogixas : wr r.Lpl Egone illam ^ ? quae illum 3 ? quae me 4 } quae non ^ ? fine modo ^ :* 10
M6ri me m^&Hk 9 fenbtt qui vir. fiem. Haec verba me hercule una falfa lacrimula j^ Qwimi ocuWtetitialo mifere, visr vi exprefifeirtt,''^' Refiinguet : et te ultrb accufabis , et dabis ei Ultrofupplicium. JPk, 0 mdignumr facinus ^ nunc eg6
Hlam fceleftam efife , et 'nde miferum rfentio *: ^*
Et taedet^ : et amore ardeo : et pnldens, fciens ,
arteef{ugesealicumsidus;de-' 6 Formula comminakids ,
cipcre.
I f. cuius non certa ratio modusque fingi poteft; qood fibi non conftet,
a int. accedam.
3 int. recepit,
4 int. reliquit.
5 int. intronufit. Ellipfes, quat amat ira» imitaLtur fervtu.
( qua & PlauL utitur. cf. Pfcud, I,2,86.)infraIV,6,ipk- nior ; fine veniat.
7 lis, qaae fervus apte di- xerat, percuflus dolorem kn^ tit non ferendum , cum forti^ tudini rq>ugnet amor.
8 Sc. nie afhofis ( quia kt^ leibeftThais}:
30
90 P.. T E R:E NTII
.Viviis^ vidensqMe per^o : nec, tjuid agaip , {do. Piu Quid agas) nifi ut te redimas captum quiin qiiea^: • • - ■ ... ■■■. . .
Minima : fi nequeas paululo , ar qaanti ipieas : ' Et ne te afflides. Ph. itane fuades? Pa. fi fapis: Nequ^, praeterquam quas ipfo amor moleftias Habet , addas:; et itlas , quas habet^ reAe^feras. Sed ecca ipfa egreditur noftriiundi calamitas > : Nam quod no^ ^pere oportet ^ hacc intercipit.
A CT U S I. SC E NA II.
THAIS , PHAEDRIA, PARMENO:
35
T.
M
Iferam mJBt! vefeor,.tle:iUitd gfavius Phiie^
dria r . ' ; -
Tulerit : aeve aliorfum , atque ego feci, accepeiut, Qiiod he^^introroiirus non eft. Ph. totus Parmeno Tremo horfeoque^ poftquamnfpexi hanc. Pa. hono
antmo es : : : -
Accede ad ignem hunc , iam calefces plus fatis, 5 T. Quis hic loquitur 3 ? ^tun' hic eras , mi Phaedria i
I CaUmtas Donata pro* prie eft grando , quae cofnmi- nuat calamuin h. e. culmum ac ftfgetem. Quemadmodum ca- limitas proprie fpem agri inter- cijMt : ita Thais Uereditatem in- tercipiebat^quaemoite patris
peryenlre debuit ad fiiium.
1 Uti ex ardore febijs ( & haec ab horrore incipit); ita afpeftus liorrorem incutit ama- tori,
3 Simulat (e non providifle Phaedriam.
• E W N U C H U S. 91
:Qukt^ hic fiabas ? cur non refia } introibas ? Pa.
.cetcruio De excluiio/ie;yerbiMtt nulium \ T. quid taces 3 ? Ph. Sane quia vero hae mihi patent iemper fores 4, Aut qoia funi^apud te primus. T. miiTa ifthaec
faceJ. .r::;-. ;. ... ,10
Pk. Qkii4 jn^ ? o Thais » Thais ^ , utinam eflet mihi Pars aequa.^oris tecuin; ac pariter fieret^ Ut aut hoc ^b(49l^ret itidem ^ ut mihi dplet; Mit egp^i^iiC'^ t^ fadum.xuhil penderem. ^ T. Ne crucia te, obfecro anime mi, miPhaedria 7. 1 5 Non pqL>. quo /^emquam .pl^Sfafijem , aut pli^
£0 feci : fed; ita ertt res : faciufidum fuit.
Pa. Credo, urfit^ mifera prae amqre exclufit hunc
foras.. . T. Siccing f,,^, PatTqeno ? 9 age. fed, huc qua gratia Te arcefll iuffi ^^iufcuka. PA. fiat. X dic mihi 20 Hoc prim.uin^ potin'eft hic tacere '"? Pa. egone? ^ c:.i/\: " ioptupie. .. .^ '
I ReSa mire additur. a ServMS id dicit , ut Phae- . dria imuriae xn^mor non fta- dm vidias tnanua det. / ^Callide: quafi innocens ne fufpicetur quideiQ, quid fuc- , cenleat adolefcens, ' 4:,prayiu$ & cum ironia di^m.
5 Haec mollicer ridens.
6 Repetit aeque dolens & amans.
7 Haec ampleQensadolef- centem , & cuip geftu , quait in eo epam ipia crucienir.
8 Al, agis,
9 Lindenbr. & Par. ex MS$« citant age /is.
10 Callide commendatj quae difhira ef^
91 P T E R E N T I I
Verum heiis m ' , hac lege tibi meam aftringo fidea: Quae vera audlvi , taceo , et contineo optume. Sin falfum , aut vanum , aut fidum ett^ continuo pa»
lam eft. Plenus rimarum fum , hac atque iUac * perfluo. ly Proin tu , taceri fi vis , vera dicito. T. Samia mihi mater fiiit : ea habitabat Rhodi \ Pa. Poteft taceri hoc. T. ib» tuiii matri parvolaih Puellam dono quidam mercator dedit,' Ex Attica hinc ^ abitepiiim. Ph. civemne? T. ami-
tror: ji^
Oertum non fcimus : matris non^en ^ patris Dicebat ipfa : patriam er (igna 5 cetera Neque fcibat, rieqiie^ per aetatem etiam poterat ^. Mercator hoc addeb^t, e praedoriiBus, Unde emerat, fe audiffe, abreptam «e Siaiioa 35 Mater ubi accepit, coepit ftodiofe omnid Docere, educere^ itauti fi effet filia. Sororem plerlque effe credebant meam. Ego cum illo , quicum tum uno rem *habebam ,
hofpite ,
1 Aftute fef vUs reponit Unde caffide refpondet fcr* .Thaidi vicem. . vu$ : Poteft taceri hoc»
2 Bentl. emendat ptrpluo ; 4 Hinc, quia Athenis eft quod nemini probatur. conftituta fcena.
3 Tacite fignifiat gcnus vi- 5 E qiiibus colligeretur, qua vendi matris , quae Samia , effet familia nata , aut ubi pa- IUkxU peregrina fui^. Peregri* tris habitatio.
nas Inbebantuf meretrtces. 6 int. fdre. Vulgo /70^«^ r^ r.
E U N U C H U S. 95
Abii huc : qiii mihi reliquit haec , quae habeo ,
oiniiia. . 40
Pa. Utrumque hoc falfum eft : effluet T. qui iftuc ?
Ptf.quia Neque.tu uoo eras contenta , neque folus dedit : Nam hic ' quoque bonam, magnamque partem ad.
te attulit. . T. Ita eft ; itA finj me pervenire , quo volo. Interea miles ^, qu.i me amare occeperat, 45
In Cariam eft profe6his : te interea ioci Cognovi. tute fcis, poft illa quam intimum % Habeam te, et mea confilia 3 ut tibi credam omnia. Ph. Neque hoc tacebit Parmeno. Pa. oh, dubiumne
idcft? T. Hoc agite, amabo. mater mea illic mortua eft 50 Nuper. eius ^ter aliquantum ad rem eft avidior. Is ubi 4 hanc forma videt honefta virginem ^ £t fidibus fcire ^ , pretium fperans, illico Producit y vendit. fofte fortuna adfiiit Hic meus amicus: emit eam dono mihi, 55
* t Phaedriamindigitat.
1 Priorem amatoremfacit militem, quam Phaedriam^ ut peccatum minus videatnr, quod eum nirfus admiferit. Sed vide ^ quim illa ftatim , ne o& fendatur Phaedria^ blandimen- ta fubiiciat.
3 Quae quidem ipfi ouqc
aperiat. Sed neque Phaedr. ne* qug Parm. putant, eam omnia aperire.
4 ^arrat haec , e quibus pa- teat , quanti pretii fit munus» ob ^od miles praepont ad tempus meruerit.
f['Subint. canere.
^4' P. T E.R E N T H
Imprudens harum rerum ignarufque omnium ^ : Is venit : poftquam fenfit me tecum quoque Rem habere, ^ng^ caufas , ne det, fedulo : Ait, (i fidem habeat ^ , fe iri praepo&tum tibi Apud me, ac non id metuat, ne^ ubi acceperim
ab eo , 60
St(e relinquam , velle fe illam mihi dare ; Verum id vereri. fed , ego quantum fufpicor , Ad virginem animum adiecit 3. Pk. etiamne am-
plius 4 ? T. Nihil : nam quaefivi. nune ego eam , mi Phaedria, Multae funt caufae,quamobrem cupioabducere ^ : 65 Primum , quod foror eft dida : praeterea, ut fuis Reftituam , ac reddam. fola fum : Kabeo hic ne-
minem 9 Neque amicum , neque cognatum. quamobrem ,
Phaedria , Cupio aliquos parare amicos beneficio meo. Id , amabo , adiuta me , quo id fiat facilius. 70
1 Gratificatuf Phaedriae , Quaerere autem videtur , fa- ut quem fecretorum faciat ar- fpicans, a Thaide ob amorem bitrum , quae rivalis nefciat. militis expeti tantopere, ut vir-
2 Sc. fibi a me datam^ h. ginem habeat fuam , quod ao- e. fi certam fpem habeat. mula fit. Quare illa ftatim ne-
3 An hoc addit, ut Phac- gat, amplius quid fuiffe, & dria iam minus oderit miiitem, caufas honeftiores fubdit , cur a quo non tam ametur> quam eam fibi habere cupiat.
ipfa vifgo ? 5 Bene abducere, quafi prac-
4 Int. rei quid fuit illr cum dam ab hofte, vel ab eo , qui iUa i Sed ellipfis magis decora* cuftodire ncqueat vir^inem.
1 E U N U C H U S.
n
Sibe iUitm priores parteis hofoe aliquot dies Apud me' habe|:e.-'nil > refpondes ? Pk. pefluma^ Ego quidquaft cum iftis fadis tibi refpondeam? "^ Pa. £u nofleri laudo. tandem perdoluit: vir es \ Ph. } At ego nefcibam, quorfum.tuires-parvoIa75 Hinc efl abrepta 4 : eduxit mater pro fua : Soror eft dida : cupio abducere , ut reddam fuis. Nempe omnia haec nunc verba .huc redeunt de^
nique: Ego excludor , ille recipitur : qua gratia ? Nifi quia illum amas plos, quam me: et iilam nunc
times , 80
Quae adve£ia eft, ;ie illum talem ^ praeripiat tibi ? T. Egon' id timeo ^ ? Ph. quid te ergo aliud for
licitat ? cedo. Num folus ille dona dat ? nuncubi 7 meam Benignitatem feniifU in te claudier ?
1 Al. MSS. & edd. vett. ia- ierunt mhi,
2 int. quod tibi illacfi non pateris. cf. fupra Sc. I , a i feri' uet , qui virfigm,
5 Variant MSS. Leid. 3. & Bodl. aut; al. haud,^
4 Amicam reprehcnfurus , longam eius narrationem con- trahit in brevitatem , qua cunc- ta , ex fufpicione detorta , ab irato celerius dicuiitur » ad il- Um culgandam.
j Tam excellentem donis fuis» Ironia (lomachantis amatoris.
6Id ita dicit^ quafi magis timcret Phaedriae iram.
7 h. e. num alicubi f. num qua in re. Et meft C epenthet. ut mficubi, Sed Donatus prae- ferre videtur num ubi , quod & eft m ed. 1496. Bentl. vult num tibi ; male , quamvis fiC in MS. Mark. Noftro & Var- roittiturR. R. II,5,2;III^ *»4-
96 P. T E R E N T I I
Nonne < » ubi mihi dixti cupere te ex Aediiopia ?5 Ancillulam, relidis rebus omnibus, ^ Quaefivi? porro Eunuchum dixd v&k te, Qiiia folae utuntur his reginae \ liepperi : Heri minas viginti pro ambobus dedi : Tamen^ contenmis abs te, haec habui in me^
moria 3 : ^ 90
Ob haec fa£h abs te fpernor. T. quid iAuc Phaedria ? Quamquam illam cupio abducere y atcjue hac re
arbitror Id fieri poiTe maxume; verumtamen^ Potius quam te inimicum habeam, fadam, ut iufleris. Pk. Ucinam iftuc verbum tx animOy ac vere di-
cercs, 9J
Potius qiiam te inimicum habeam : fi iftuc crederem SinceTC dici, quidvis pofTem perpeti. P^. Labcifcit , YiStus uno verbo , quam dto 4 ! r. Ego non ex animo mifera dico ? quam ioco Rem vohiifti a me tandem , quin perfeceris ? 100 Ego impetrare nequeo hoc abs te ^ biduum
I Opponltfuamuiicra,qui- fiim. Nefcimus quid fibi velit
busmagis tangidcbeatXhais^ Weftcrh. qui vcrba abs tc,
niii miiitem pluris f^iccret. Id haec — lAtcrpunxit. certe Phaedria colligit. 4 Viaoriam pracdixerat
1 h. 1. divites & potentes fervus 1, 1%. Sed noh vjcit fal-
feminae. fa lacrimula. Vcrior eft Thais
3 Tamen , contcmtus ( li- yerboque vincit. Mox viftoria
cet ) a te 5 haec , quae tibi gra- fapienter utitur. ta forcnt , d&cere non oblxtus
£ U N U C H U S* 97
SBltim ut concedas folum. Pk. iiquidem biduum»
Verum ne iiant ifti Viginti dies.
r. Profedo non plus biduum ^ aut. Ph, aut ' ? nihil
moror* r. Non fiet \ hoc modo fine te exorem. Ph. fci-
licet 105
Faciunduiti eft, quod yis« T. merito te amot bene
&cis. Ph. Riis ibo : ibi hoc me macerabo biduum r Ita facere certum eft : mos gerundu* eft Thaidh Tu ParmenO huc fac illi adducantur. Pa^ maxume^ Ph. In hoc biduum, Thais , vale. T. mi Phaedfia , nd Et tu 3. iiumquid vis aliud? Ph. egone quid velim? 4 Cum milite ifto praefens , abfens ut fies 2 Dies , noftesque me ames : me defideres : Me fomnies : me exfpe£^es : de me cogites 2 Me fperes : me te oblefles : mecum tota fis : 1 1 j Meus fac fis poftremo animus, quando ego fum tuuSi 7« 5 Me miferam , forfitan hic mihi pdrvam habet
fidem,
t Iratus interruitipit , & prb imperante dicit nihilmoror : h. e. nolo. In iis^ quae iucutida funt , moramur. cf. Hor. Ep. n j 1 9 264« Nil moror officium quod mcgravat : ac ruquc—nic^ optOt
2 Quaiti obfe^ens vide^
fUr, ut tonfequafur , quod Ve-
3 EUipticCi Ofculans fc- Va* ledicit.
4 Oratio Phaedriae, amore capti , eum tota fpirans;
5 Re^tti Thais poft difcef- fun amatoris argumenti quod
G
98 P. T E R E N T I I
Atque ex aliarum ingeiriis nunc me iudicat. Ego pol , quae mihi fum confcia , hoc certo fcio ^ Neqtie me finxifle falfi quidquam , neque meo i zo Cordi efle quemquam cafiorem hoc Phaedria : Et quidquid huius feci , caufa virginis Feci : nam me eius fpero fratrem propemodum lam repperifle, adolefcentem adeo nobilem : et Is hodie venturum ad me conftituit domum. iz^ Concedam hinc intro, atque exfpedabo , dum veniu
ACTUS II. SCENA I.
PHAEDRIA, PARMENO.
PA.J/ Ac ita, ut iufli, deducantur ifti. Pa. faciam.
PL at diligenter. Pa. Fiet. Ph. at mature. Pa. fiet. Ph. fatin* hoc man-
datum efi tibi? Pa. Ah rogitare » ? quafi difiicile fit. Utinam tam aliquid invenire fadle poifis , Phaedria» Hoc quam peribit. Ph. ego quoque u|ia pereo, quod
mi eft carius. 5
Ne ifiuc tam iniquo patiare aninio. Pa. minime : quin EffeSum dabo. fed numquid aliud imperas ?
Teliqiium eft exfequitur « quod audeat ad vmandam virginem
tacuerat apud Phaedriam ob fubomare Qiaeream. praefentem fervum. Sic fa- i Plenius Plaut. Mil. lU,
<tt poM , ut nefcius rei fervus 48. Rogare mirum eft.
EUNUCHUS.
99
Ph. Munus noftrUm ornato verbis , quod ' pote*
ris: et Iftum aemulum, quod poteris, ab ea pellito. Pa. ^ Memini , tametii nuilus moneas. Ph. ego rus
ibo , atque ibi manebo. vo
Pa. Cenfeo. Ph. fed heus tu. Pa. quid vis ? Ph. cen-
fen' poffe me obfirmare , et Perpeti^ ne redeam interea? Pa. tenc? non her-
cle arbitror : Nam aut iam revertere; aut mox noftu te 3 adigertl
horfum infomnia. Ph. Opu* faciam , ut 4 defatiger ufque $ ingratiis ut
dormiam. * '
Pa. Vigibbis laffus: hoc plus facies 5. Ph. ah, nihil
dicis ^, Parmeno, 1 5
Eiiciunda hercle haec eft mollities animi: nimis 7 me
indulgeo.
I h. e. quoad, & (ic habent MSS. Mark. Leid. & ed. Ar- gem. 1496* cL & infra Heaut.
m, 1,7.
2 MSS. Lipf. &edd. vett. au (quod eilh. 1. filentium iniun- gentis, cf. rV , 4 , 1 3) mmini 3 Donat. Par* Faem. te- fiantur» & legi adiget^ ut in- fomnia fit fmg. Antiquis w- fomnia dicitur pro vigilia « AVTVM, Iftfonmium vero cft
ivvfryioy*
4 E)onat. quem fequitur Wefterh» defaiger'^ n(iale»
5 h. e. ^KiQVtKln^ui , lu- craberis*
6 h» e. garris.
7 Reftius mt & MSS* qui- dam & edd. mihi, Sed edd.re- tinent me ^ ut antiquiuSy uti infra rieaut. ¥,1,35. Te- rentlus alias dativo iungit.
G a
I'
ioo R T E R E N T 1 1
TMdem non ego illa caream , fi fit opus» vel totum
triduum? Pa. hui^ Unhrorfiim triduum? yidey quid agas. Ph. ftat
fententia. 9a. Dii boni , quid hoc morbi eft ? adeon* homines
immutarier Ez amore, ut non cognofcas eundem efie? hoc
nemo fiiit lo
Minus ineptus , magb feverus quisquam , nec magis
confinens. Sed quis hic eft, qui huc pergit ? at at ^ hic quidem
eft p£ffafitus Gnatho Militis : ducit fecum una virg^m dono huic ;
papae i Fade honefta. Mirum^ ni ego me turpiter hodie
hic dabo Cum meo decrepito hoc eunucha haec fiiperat ip<- fam Thaidenu 25
A CT U S II. SCENA II. CNATHO, PARMENO,
G. > jLJ 1 immonales j^Jiomini homo quid prae^
ftat ? ftulto intellegens ! Quid intereft ? hoc adeo ez hac re venit in mentem
mihi:
I Afiquantuium confiftit & fecum loqiutur gloriofc. intuetur fpe&uores, dum haec
EUNUCHUS. iM
Conyeni hodie adveniens quendam mei loci hinct
atque ordinis > , Hominem haud impurum ^^ itidem patria qui 3 ab^
ligurierat bona K . Video fentum » fquaUdum^ aegrum ^ ^ pannis annis»
que obfitum. ^
Quid iducy inquam» ornati efi? quoniam miferj^
quod habui 9 perdidi : hem Quo redafius fum } omnes noti me atqu« amict
deferunt. Hic ego illum contemfi prae me. quid homo» 'mr^
quam , ignaviffime ? Itan' parafti te » ut fpes nuUa reliqua in te ^ efTet tibi ^ Simul confiHum cum re amiili ? viden*^ me^ ex eodem
ortum loco ? la
Qui color 9 7 nitor , veftitus ^ ^ quae hahitudo eft
corporis l Omnia habeo, neque quidquam haheo :: nihU cunk
eft y nihil defit tamenc
f Eugraph. IbcL intelli^ pauperem , ordinis parafitum.
X h. e. non.ayarum« non im« probum.. Prodigus iui fimiles honeftis nominibus ornat.
3 Al. MSS. & edd. vetii obUpirurat, Yulgatum fortius,
4 Hoc ioculari vultu dicitur.
5 J<grm ad maciem^ re- fertur^
6.Bene iic. : nemo enitn ctaxk xe, quae eft fortunae, etiami confilium amittere debet»
7 Cave cum Bentleio co^ lungas nitor veftltus. Inerat ih, eo colbr, fanitatis index, nitor corporis^ x cuku. Cic dc SesL. ^^.,Tum imuentemeius.purpt^ tm 6* nitorem corforis^
8 int decorus^
to» P. T E R E N T I I
At ego infelix neque ridiculus efle , neque plagas pa^ Poflum '. quid ? tu his rebus credis fieri ? tota erras via. OUm ifti fuit generi quondam quaeftus apud feclunt
prius, 1 5
Hoc novum efi aucupium ^ : ego adeo hanc primiis
inveni viam \ Eft genus hominum, qui efte primos (e omnium re«
rum volunt, Nec funt hos confeQor : hifce ego non paro me ,
ut rideant, Sed his ultro arrideo, et eorum ingenia admiror fimuL Quidquid dicunt, laudo: id rurfum fi negant , laimo
id quoque : lo
Negat quis , nego : ait , aio : pofiremo imperavi 4
egomet niihi , Omnia afientari, is quaeftus aunc eft multo uberrimus« P^ Scitum hercle hominem : hic homines prorfum ex
ftuhis infanos faciu
1 Duplex ollm parafitomm genus , unum , quod ridiciilis *cibum alienum captabat ( ^ t- ^o»7oToioi^ ridiculi , h, e. fa- ^eii , qui rifum moverent ) j alterum , quod verbera aliaf- 'que indignitatesultro patiendo viftum quaeritabat. Hi Pbu- to plagipatidae nuncupantur, t^eutro generi fe idoneum di-
cebat infeHx ille. Tertii gene- ris , fc, aflentatorum , audo- rem fe fcrt ftatim Gnatho.
1 Sic appellat artem fuam , qua venatur homines.
3. int. agendi f« methodum,
4 Gloriofe hoc verbo utitur,
quafi non tam alteri pareat,
quam fibi ipfe ; quod viri effe
videtur, non fervilis ingenii.
EUNUCHUS.
lOJ
G. Dum haec loquimur , interea loci ad macetiuni
ubi advenimus ^, Concurrunt laeti mihi obviam cupedinarii omnes, if Cetarii , lanii , coqui , fartores , pifcatores» ^ Quibus et re falva et perdita profueram y et profun^
faepe : ^
Salutant : ad coenam vocant : adventum gratulantur,. Ille ubi mifer , famelicus» videt me 3 tanto honore, et Tam facile vi£tum quaerere; ibi homo. coepit me
pbfecrare^ yx
Ut fibi liceret difcere id de me, fedari iuffi : Si potis eft , tanquam philofophorum habent difc^
plinae ex ipfis Vocabula , parafiti item ut Gnatbonici voeentur. P. Viden^ otium , et cibu* quid faciat alienus. G^ fed
ego ceflb
I Advtnimus , praefentis temporiseft.
1 Vulgo addunt aucupes^ Scd neque Cic. Off. L. 1. nec Donatus , nec Uber Bemb. har bent; & omittit iubente Faer- no Bemleius.
3 Vu\g. me ejfe in tanto ho-^ nore^ Et rtf/»— quae leftio nuU lis libris nititur. Liber Bemb. a prima manu miJii effe taatum honorem, Et luntae , Rob. Ste- phsnus , Fabrini aliique edide-
runt in tanam hon.. Sed praepv in ab omnibus vett. libris abeft.. Stat. de ultima pane nofiis Theb. X,. 327* Cum vacuat- nubes & honos ( h. e (plendor)t non omnibus tf/2r«ic. eft ^BentL me ejfe tanto hon. Poffit place^ re Bembina ledia> ft pro mihi legas. m , ac dein inteUigas &• Cme) tam f. Sed melius inve- lut Faern« nu tanto honorc 6t Mm— «quem fecpumur.
G 4
1Q4
R T E R E N T I I
A4 Thakkiirhaac deducere^ et rogare ad coeiuttii ur
veniat. 3 5
Sed Pannenonem ante oftiuiii > Thaidis triftem video, Rivalis fervum« ialva res eft« lumirum hic bomines
frigent, )>lebulon^m bunc certum eft ludere* P. ^ hice hoc
munere arbitrantur 3 « Suam Thaidem efle*. G. phirima falute Parmenonem SumoiUQl fuum ^ impertit Gnatho, quid agitur?
P. fiatur, G. video : 40
Numquidnam quod nolis vides } P. te. G. credo. at
numquid aliud? f, Quid dum 5 } G. quia trifti' s. jP. ^ nil equidem 7,
^, ne fi$ : fed quid videtur
I Faern. metri caufa mutat in Tha€idis,Mnret. in meretri^ cis, Spemtt haec BentL et quod finuil nQnune repetito offen^ diturxrefcribit o/y^riri^ cf. V, a» 5 1 . MaUmus comraSbtm uU ftem &c. Contrahimur trifti-r tia, metu , frigore , aliorum int commodb ; mox hic hom.fii^ gen$.
a Al hiece^^arkitramr ; al. kifie, Prifc. hifie nomin. plur^ efie vult auphpQia,e cai^a pra
3 Gnathonem deridet Par- meno , ut qui penitus noverat Thaidis condlium.
4int. amicum. Et eft faluta^ do haec plena parafiticae ele-i gandae , & finuil ironiae.
5 h. e. quare quaeris hoc i
6 Hoc dicens nuitat vultum Parm^ in laetitiam. Hinc Gna- tho fccete : ne fis. SciL ridet , quem mox triftitiae reddere vuh.
7 int, dixifti, h. e. faUii£mu% es^ \ nil. eq.. triftis fun\.
EUNUCHUS.
105
Hac tibi mancupium ' ? P. non malum hercle. G. uro
hominem ^. P.xxi faifus animi eft 3 ! (?. Quam hoc munus gratum Thaidi arbitrare effe ^ ?
P. hoc nunc dicis, Eie^os hinc nost qmnium rerum heus viciflitudo
eft. 45
G, Sex ego te totos » Parmeno , hos menfes quietum
reddam ; Ne furfum , deorfum curfites , neve usque ad lucem
vigiles. Ecqviid beo te ? P. men' ? papae ^ G. (ic foleo aml-
cos. P. iaudo. Q. Detineo te fortaffe : tu profedus alio fueras ^ ? I Puellam dono dandam , e. fallitur^ quod me valde com-
eamqu^ fprmofam , fic appel- lat, m fe tanto fuperiorem o- ftendat, quanto viliori nomine utatur. Sed & Parm. mox le-? viter fatis laudat , quae m^gis^ laudanda fuit;quodGnathoinn vidiae tribuit. Uro enim«h« 1. eft: invidiam incendo.
2 Haec ad fpe^btores con« verfus, & geftu vultuque, quo quid fU)! velit , intelligit Par- meno.
3 Parm.. fecum ; 8c geftu ad Gnathonis defpicientiam fui-
'tpie fecuritatem apto. Sed ple^ ric]ueCodd.y4i/&^ animo;, h.
motum iri putavit,
^ Infultare perglt Gnatho Parmenoni, qui adhuc fat for- tis fuit. Sed iam hic aliquan- tum movetur,
5 Simulat bene fe mirantem id quod dixerat Gnatho , ut fibi fupra fpem nuntiatum.
6 h. e. aiio ire inftitueras , a me interceptus. Sed & aL Codd' ac vett. edd. profedu- rus, Qmni modo tentat Par- menonem , iamqqe deridet , quod is ad Thaidem iverit, fed intronviUis non fit^
io6 P. T E R E N T I I
P. Nurquain.«(x. tum tu igitur paululum da mihi ope*
rae : fac ut admittar 50
Ad illam ^ P. age modo ^, nunc tibi patent 3 fores
hae, quia iftam ducis. G. Num quem evocari hinc vis foras 4 ? p. fine , bi-
duum hoc praetereat. Qui mibi nunc uno digitulo fores aperis fortunatus, Nae tu iftas, faxo ^ , calcibus faepe infultabis fniftnu G. Etiam nunc his ftas , Parmeno ^ ? eho liumnam tu
hic relidus cuftos 9 5 5
Ne quis forte internuntius clam a milite ad iftam
curfitet ? P. Facete didum 7, mira vero , militi quae placeant. Sed video herilem filium minorem huc advenire. Mtror , quid ex Piraeo abierit : nam tbi cuftos
publice eft nunc
8.
1 Hoc quafi fjppllcantis f. quod credo , quod faxo. vultu ad irrifioncm dicit. 6 Haec ex aedibus Thaidis
2 Et hoc Parm. fecum , ac regredus dicit.
fub lingua murmurans. Sic & 7 Ironia. dein quafi dicefis:
proxime fequentia. nil mirum , te , hominef n in-
3 BentJ. hic & 53 ob me- ficetum, poiTe placere infulfo trum reponit fing. foris hatc , militi. Tum illo defpicienter forem ( quod certe Plautinum omiiTo , aliorfum verfus videt eft), & dein 54 iflanc pro iftas. ea , quibus propius tan^tur.
4 Haec domum Th^dis in- 8 Adverfus praedonum in-
grediens ironice interrogat fer- curfus illic excubabat iuventus
vum. Attica. Poeta oftendit caufam,
5 h.1. fimpliciter ponitur , quare ignotus vicinis, dein
uti iila credo , opinor, pro ut potuerit pro eunucho deduci.
E U N U C H U S. 107
Non temere eft: et properans veniL nefcio quid circumfpedat» 60
ACTUS II. SCENA III.
CHAEREA, PARMENO.
CVyccidi'.
Neque virgo eft ufquam , neque ego , qui Ulam c
confpedu amifi meo. Ubi quaeram.^ ubi inveftigem ? quem perconter ?
quam infiftam viam ? Incertus fym : una haec fpes eft ; ubi ubi eft , diu
celari non poteft. O faciem pulchram ! deleo omnes dehinc ex animo
mulieres : 5
Taedet quotidianarum * harum formarum. P. ecce
autem alterum. Nefcio quid de amore loquitur. o infortunatum
fenem !